De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 86]

Boeken

Initiaal, ingeïnkt in twee kleuren, in puzzledruk. In: Psalterium. Mainz, Fust en Schöffer, 1457, fol. 55r [detail]. The John Rylands Library, Manchester. Alle afbeeldingen zijn afkomstig uit het besproken boek.

A. Stijnman en E. Savage (red.), Printing Colour 1400-1700. History, Techniques, Functions and Receptions
Leiden/Boston, Brill, 2015 (Library of the Written Word, 41; The Handpress World, 32)
Gebonden, xxx, 248 p., 125 full colour illustraties
ISBN 9789004169682 € 150
Marieke ven Delft

Op 29 augustus 2015 werd in de Grote Kerk in Alkmaar het standaardwerk Printing Colour 1400-1700 gepresenteerd, deel 41 uit de serie van Brill over boekwetenschap. ‘The Library of the Written Word’. Het boek is geredigeerd door Ad Stijnman en Elizabeth Savage, twee onderzoekers die zich al jarenlang met de geschiedenis van het drukken in kleur bezighouden. Stijnman werd opgeleid tot graficus aan de Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten in Den Haag en wijdde zich daarna aan de bestudering van de geschiedenis van de grafische technieken. In 2012 promoveerde hij aan de Universiteit van Amsterdam op de geschiedenis van de diepdruk. In datzelfde jaar verscheen de handelseditie van zijn proefschrift, Engraving and Etching 1400-2000. A History of the Development of Manual Intaglio Printmaking Processes.

Elizabeth Savage (voorheen Upper) is als postdoc verbonden aan de Universiteit van Manchester en heeft al diverse artikelen gepubliceerd over de vroege kleurendruk, bijvoorbeeld over de manier waarop drukkers initialen in rood konden drukken door het afdekken van het zetsel met frisketbladen.¹ Samen organiseerden Stijnman en Savage in 2011 in Cambridge een congres over dit thema. Het boek dat nu verschenen is bevat een aantal papers van dit congres, aangevuld met andere artikelen.

De redacteuren-tevens auteurs van enkele bijdragen in het boek - hebben elk hun specialisatie. Stijnman heeft zich gespecialiseerd in diepdruk-de druktechniek waarbij het af te drukken gedeelte verdiept ligt, zoals etsen en gravures. Savage houdt zich voornamelijk bezig met hoogdruk- de druktechniek waarbij het af te drukken gedeelte verhoogd ligt, zoals boekdruk en houtsneden. Dat bestrijkt de twee druktechnieken uit de vroegmoderne tijd, want lithografie en zeefdrukwerden pas ver na 1700 ontwikkeld.

Het boek is chronologisch van opzet. Na enkele inleidende bijdragen volgt een inleidende sectie door Stijnman en Savage. Het eerste onderdeel, ‘Materials and Techniques for Early Colour Printing’, geeft een helder, beknopt overzicht van het vroege drukken in kleur en vormt een uitstekende inleiding op het onderwerp. Daarop volgen twee overzichtshoofdstukken. En het zal na het bovenstaande niemand verbazen dat Savage de geschiedenis van de hoogdruk en Stijnman die van de diepdruk bespreekt.

Na dit introducerende onderdeel volgt sectie 2 over de vroegste kleurendruk, ca. 1400-1500. In vier essays belichten vier specialisten verschillende facetten van de kleurendruk in deze periode. Doris Oltrogge laat zien dat het belangrijk is dit onderwerp met een brede blik te bekijken, wanneer ze het stempelen (stamping) van kleuren bespreekt. Ze gaat in op de techniek, de inkt (pigment, bindmiddel), de recepten en vooral het materiaal waarop gestempeld werd. Want er werd niet alleen gestempeld op papier, maar bijvoorbeeld ook op stoffen. Deze aanpak wordt in heel het boek nagestreefd: niet louter kijken naar boekdruk en boekillustraties, maar ook naar randverschijnselen en losse prenten. Het hoofdstuk van Oltrogge besluit met een grondige analyse van pigmentcombinaties en recepten.

Ugo da Carpi, ‘Diogenes’. Clairobscur houtsnede naar Parmigianino, begin 16^de eeuw. Rijksprentenkabinet/ Rijksmuseum, Amsterdam.

Het volgende hoofdstuk gaat juist wel over boekdruk. Mayumi Ikeda laat zien hoe Fust en Schöffer in het Mainzer Psalter (1457) erin slaagden initialen in twee kleuren te drukken. Heldere initialen in fijn gevormd penwerk-en dat gedrukt. Ze gebruikten hiervoor een blok waaruit de feitelijke initiaal losgemaakt kon worden van het penwerk (jigsaw print of puzzledruk). Dat laatste kon dan rood ingeïnkt worden, de letter blauw en dit geheel kon in de vorm gemonteerd worden waardoor alles tegelijk afgedrukt kon worden en goed op de pagina kwam. Dit was een arbeidsintensief proces, ledere keer moest de drukker de initiaal met penwerk uit de vorm halen, losmaken, apart ininkten, het tekstblok ininkten, de initiaal met het penwerk er weer inzetten etc. Dat veel drukkers dus toch kozen voor een eenvoudiger proces, het met de hand laten aan-

1 E. Upper (nu Savage), ‘Red Frisket Sheets, c. 1490-1700. The Earliest Artefatts of Colour Printing in the West’, Papers of the Bibliographical Society of America 108 (2014), p. 477-522. Met een online overzicht: http://bibsocamer.org/wp-content/uploads/Upper-Red-Frisket-Sheets.pdf.

[p. 87]

brengen van de initialen, is begrijpelijk. Het resultaat werd minder mooi - maar de procedure was veel rendabeler.

Kathryn Rudy bespreekt in de laatste bijdrage van deze sectie juist een omgekeerd proces: Birgitinessen die met houtblokken illustraties in hun handschriften stempelden en die vervolgens inkleurden. Het is duidelijk dat de boekproductie in een overgangsfase verkeerde en dat handschrift en druk in die jaren van elkaar profiteerden.

‘De Renaissance in kleur’ is de dubbelzinnige titel van het volgende onderdeel over kleurendruk tussen 1476 en 1600. Elizabeth Savage geeft fascinerende voorbeelden van vroege meerkleurendruk, waarbij het wapen van Matthäus Lang von Wellenburg als kardinaal-aartsbisschop van Salzburg - gedrukt van zeven (!) houtblokken - wel de kroon spant. Een prachtig resultaat in rood, groen, goud en de nuances daartussen spat van de pagina af (p. 96). De techniek werd in deze periode gecompliceerder. Er werden verschillende blokken gecombineerd: een sleutelblok met een lijntekening, toonblokken met kleurenvlakken en soms een blok met uitgespaarde hooglichten. De Italiaan Ugo da Carpi behaalde begin zestiende eeuw prachtige resultaten door op deze manier verschillende houtblokken met kleuren in hetzelfde spectrum af te drukken. Zijn Diogenes naar Parmigianino is een zeer bekend voorbeeld van zijn clair-obscur (chiaroscuro) prenten, die door velen werden nagevolgd. Twee bijdragen, van Naoko Takahatake en Linda Stiber Morenus, behandelen deze aanpak en de gedetailleerde foto's op deze pagina's trekken je als lezer letterlijk de techniek in. Dit wordt nog versterkt door een louter technisch verhaal van Beth A. Price en anderen, dat besloten wordt met een gedegen pigment-analyse van afdrukken van Italiaanse kunstenaars. Ten slotte kan natuurlijk Hubert Goltzius met zijn experimenten om diepdruk met hoogdruk te combineren niet ontbreken.

Drie kleinere secties besluiten het boek: ‘Levendig manierisme, ca. 1588-1650’; ‘Innovatie en commercialisatie, ca. 1620-1700’ en ‘Kleurendruk na 1700’. Ook hier gedegen studies over zowel hoogdruk als diepdruk, of combinaties daarvan, door specialisten, geïllustreerd met verhelderende afbeeldingen. De bijdragen over de kleurendrukken in de stijl van Johannes Teyler spreken me bijzonder aan, omdat de KB een uitgave van Admirandorum Quadruptex Spectaculum ofwel Viervoudig Schouwspel van wonderen bezit, die ik geregeld toon bij presentaties en waarvoor ik voor de website een inleiding schreef.² Het werk werd in 1993 gekocht van mevrouw A.B. Loosjes-Terpstra, die hier onderzoek naar deed en de resultaten daarvan ook aan de KB overdroeg. Dit boek is gedrukt met een techniek waarvoor de Nijmeegse filosoof en militair ingenieur Johannes Teyler in 1688 een privilege kreeg. Hierbij gaat het in zekere zin om een soort ‘schilderen op de plaat’ met rollen die aan poppen doen denken, waarnaar de techniek ‘à la poupée’ genoemd wordt. De bijdragen van Simon Turner en van Elmer Kolfin en Marrigje Rikken gaan in op de vernieuwende techniek die Teyler verder uitwerkte en waarmee vervolgens platen van Amsterdamse uitgevers als Petrus Schenk, Gerard Valck en Carel Allard afgedrukt werden. Kolfin en Rikken analyseren alle afdrukken die ze van de topografische series gevonden hebben en analyseren deze ook qua kleur en voorkomen, omdat geen afdruk hetzelfde is door het handmatig aanbrengen van kleuren op de plaat.

Na het tekstgedeelte volgen nog enkele handige onderdelen: een uitgebreide chronologie van de ontwikkeling van de kleurendruk tussen 1400 en 1700; een degelijke woordenlijst met beknopte beschrijving van alle voorkomende begrippen; een zeer uitgebreide bibliografie die laat zien dat aandacht voor kleurendruk niet van vandaag of gisteren is en ten slotte een index op persoonsnamen.

Brill promoot het boek als een ‘handboek voor kleurendruk’. En dat is het volgens mij nou juist niet. Bij een handboek denk ik aan een boek als Grafische technieken van Fons van der Linden (oorspr. 1979; vijfde herziene druk 1990). Dat moest ik tijdens mijn studie van voor naar achter doornemen en dat sla ik in voorkomende gevallen nog steeds op; het is een nuttig naslagwerk, vooral door de handige schematische tekeningen die elk drukproces uitleggen. Van der Linden bespreekt ook (kort) ‘Het gebruik van kleur in de manuele hoogdruk’ en ‘Het gebruik van kleur in de manuele diepdruk’, waarbij ook hij namen als Ugo da Carpi of Johannes Teijler [sic] noemt.³ Alles zeer beknopt en zonder bronvermeldingen, maar dus wel met zeer verhelderende schematische weergaven van het drukproces.

Jan van Call, ‘De Binnen Amstel tusschen de Blauwe en Halve Maans brugh’. Ets ingeïnkt à la poupée. Uit: Admirandorum Quadruplex Spectaculum. Amsterdam, Schenck, ca. 1694-1697, pl. 66. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag, KW 2211 B 24.

Printing Colour is een heel ander boek. De artikelen zijn degelijk, uitgebreid en met veel achtergrondinformatie. Het is fris en aantrekkelijk, een boek waar je als lezer vrolijk van wordt, niet in het minst door het enthousiasme van de auteurs. Ze slepen je mee in de gedachte dat ze met dit boek een nieuwe aanpak brengen door boekdruk niet te isoleren van kunstgrafiek. Ze doen je beseffen dat ze enorm veel nieuwe kleurendrukken hebben kunnen ontdekken, doordat nu zoveel materiaal digitaal beschikbaar is. En ze overtuigen je dat niet de kunstenaar, maar de drukker bepalend is geweest voor de vernieuwing in de kleurendruk. Je bent het met hen eens dat er gestandaardiseerde begrippen moeten komen om kleurendruk te beschrijven en op te nemen in catalogi van musea en bibliotheken, om zo nog meer onderzoek mogelijk te maken.⁴

Is er dan helemaal niets op dit werk aan te merken? Dat is nu ook weer niet het geval. Wat ik als lezer af en toe mis zijn de handige schematische weergaven van Van der Linden. Een techniek beschrijven is toch anders dan een techniek zien. Anderzijds staan er diverse handige tabellen in, zoals een schema dat gebruikt kan worden om vast te stellen of een bepaalde kleur gedrukt dan wel handmatig aangebracht is (p. 20). En de gedetailleerde illustraties geven vaak ook goed inzicht in het drukproces, bijvoorbeeld bij de afdrukken van de verschillende blokken van Jean Michel Papillon (p. 58-59) of de platen van de kleurendrukken van Hercules Segers (p. 192-195). Het boek is sowieso schitterend en ruim geïllustreerd. Toch zijn er plaatsen waar een afbeelding beschreven wordt waarvan dan weer juist geen plaatje opgenomen is (bijvoorbeeld p. 104). Juist dat plaatje zou je als lezer dan óók willen zien - een lezer wil immers altijd meer. Bepaald onhandig is de positionering van de afbeeldingen in het hoofdstuk over de kleurendruk met de techniek van Teyler. Op p. 209 staat dat je de kleuren van afbeelding 19.1 en 19.2 met elkaar moet vergelijken en op p. 210 staat dat je hetzelfde moet doen met afbeelding 19.3 en 19.4 - maar 19.1 en 19.2 als ook 19.3 en 19.4 staan aan weerszijden van dezelfde pagina. Dat vergelijkt niet gemakkelijk.

Wat mij als boekhistorkus echt stoorde is dat de bekende Willem Jansz Blaeu, onze grote boekdrukker en cartograaf, om de een of andere mij niet duidelijke reden als Willem Janssen ten tonele gevoerd wordt (p. 167, p. 178). Merkwaardig genoeg staat hij in het register wel onder de naam Blaeu, Willem Jansz, evenals in het chronologisch overzicht. Gelukkig maar. Daar hoort hij ook. In een eventuele herdruk hoop ik dat dit aangepast wordt.

Ten slotte nog één opmerking: het zou het onderzoek naar kleurendruk ook zeer ten goede zijn gekomen als de termen in de woordenlijst voorzien waren van de equivalenten in andere talen (Frans, Duits, Nederlands) - iets wat Van der Linden in zijn werk wel deed. Als het nu belangrijk is kleurendruk uniform te beschrijven, dan zou een standaardwerk als Printing Colour 1400 - 1700 daar met een dergelijke meertalige woordenlijst nog beter aan bij kunnen dragen.

Ik gebruik hierboven het woord standaardwerk niet voor niets. Dit boek is een standaardwerk, een inspirerend standaardwerk dat hopelijk een vervolg krijgt in tijd en in aanpak. Het brengt veel nieuwe inzichten en geeft voor het eerst een degelijk, wetenschappelijk en goed onderbouwd overzicht van de vroege ontwikkeling van de kleurendruk. De vele, prachtig afgedrukte illustraties nodigen uit tot kijken en lezen. Het is een verfrissend en enthousiasmerend boek met informatieve bijdragen en zal bij velen de aandacht voor kleur in drukwerk stimuleren, precies wat de redacteuren met dit boek beogen.

2 Digitaal te raadplegen via www.kb.nt/themas/atlassen/viervoudig-schouwspel-van-wonderen [14-9-2015].

3 F. van der Linden, Grofische technieken, De Bilt, Cantecleer, 1982, p. 56-65 respectievelijk p. 149-152.

4 In de STCN wordt aangegeven of een titelblad in meer kleuren gedrukt is - maar dat is dus maar een fractie van de mogelijke kleurendruk in een boek.

[p. 88]

Hans D. Schneider (ed.), Een knaap à deux mains. De geschiedenis van een ruim tachtigjarig leven, uit herinneringen samengesteld door Tiemen Hooiberg
Zoetermeer, uitgave in eigen beheer via Free Musketeers, tweede druk, 2015
Paperback, 326 pags., 205 × 295 mm, talrijke illustraties in kleur en zwart-wit ISBN 9789048436477
€ 30 inclusief verzendkosten Te bestellen bij de auteur via [e-mail]

De Hooiberg in Epe was vanouds een gerenommeerde drukkerij, voor lezers van De Boekenwereld met grafische belangstelling zeker geen onbekende. De drukkerij werd in 1878 opgericht, verhuisde in 2009 van Epe naar Deventer en ging een jaar later helaas ter ziele. Achter die alleszins respectabele bedrijfsgeschiedenis van 132 jaar gaat een andere, niet minder respectabele geschiedenis schuil die nog verder teruggrijpt in de negentiende eeuw. Deze historie wordt uit de doeken gedaan door de egyptoloog en historicus Hans D. Schneider, van 1968 tot 2003 werkzaam bij het Rijksmuseum van Oudheden in Leiden als conservator en directeur. Schneider bezorgde een heruitgave van de autobiografie van Tiemen Hooiberg (1809-1897), die in 1893 uitkwam bij Drukkerij De Hooiberg in Epe. De oorspronkelijke uitgave was niet bestemd voor de handel en verscheen in een zeer beperkte oplage.

Tiemen Hooiberg, de vader van drukker Andries uit Epe, was zelf drukker in Leiden; juister, hij was onder meer drukker. De veelzijdige Tiemen werd door een van zijn mentoren ‘een knaap à deux mains’ genoemd en lijkt inderdaad over twee, zo niet vier rechterhanden te hebben beschikt: naast drukker en uitgever was hij te ken aar-lithograaf, amanuensis in het Rijksmuseum van Oudheden, opgravingsassistent, papier- en boekhandelaar, huisonderwijzer, leraar, samensteller van woorden- en schoolboeken, vertaler, handelaar in Engelse handwerkartikelen en speculant in vastgoed.

Hooiberg was een van de beste lithografen van zijn tijd. Bijna zestig jaar lang was hij hoofd van de steendrukkerij van het Rijksmuseum van Oudheden. Zijn productie voor het museum en andere opdrachtgevers was enorm. Tijdens zijn lange loopbaan had hij te maken met de eerste drie directeuren van het museum: Caspar Reuvens (1793-1835), Conrad Leemans (1809-1893) en Willem Pleyte (1836-1903).

Hooibergs oudheidkundige carrière begon in 1830, toen Reuvens de twintigjarige jongeman in dienst nam als tekenaar bij de opgraving op zijn landgoed Arentsburg bij Voorburg. Reuvens begeleidde Hooibergs eerste schreden op het lithografische pad en was tevens de oprichter van de aan het museum verbonden drukkerij - een combinatie die ook in de negentiende eeuw uniek was. Met Reuvens' opvolger Leemans werkte Hooiberg tientallen jaren aan de Monumens égyptiens, de volumineuze publicatie over de Egyptische collectie van het museum. Het werk, ook in zijn verschijningsvorm monumentaal, verscheen vanaf 1839 in afleveringen. De reeks werd na ruim 65 jaar in 1905 voltooid; Hooiberg was al in 1897 overleden, Pleyte in 1903. Een jaar later werd de drukkerij van het museum opgedoekt - de lithografie was een verouderde reproductietechniek geworden die niet langer kon concurreren met de fotografie.

Tijdens zijn werkzame leven maakte Hooiberg honderden litho's voor de Monumens égyptiens en andere uitgaven van het museum. Daarnaast richtte hij in 1860 met zijn zoon Cornelis een eigen bedrijf op, de papier- en boekhandel Firma T. Hooiberg & Zoon. De zaak werd al gauw uitgebreid met de Steendrukkerij T. Hooiberg en Zn., uitgever van onder meer het Nieuws- en Streekblad voor Leiden en omstreken. In 1866 kwam ook de tweede zoon Andries in de zaak, vader Tiemen trok zich in 1878 terug en in datzelfde jaar begon Andries in Epe een tweede drukkerij die evenals de Leidse te boek stond als ‘T. en A. Hooiberg’. In 1889 beëindigde de tachtigjarige Tiemen zijn loopbaan bij het Rijksmuseum van Oudheden, waar hij 58 jaar had gewerkt. Hij verhuisde naar Epe om zijn levensavond door te brengen in het gezin van zijn zoon Andries, In 1893, op 84-jarige leeftijd, voltooide hij zijn autobiografie De geschiedenis van een ruim tachtigjarig leven.

De egyptoloog Schneider leerde bij het Rijksmuseum van Oudheden het werk van Tiemen Hooiberg kennen en raakte onder de indruk en ook onder de bekoring van diens verfijnde lithografieën. Zijn belangstelling voor Hooiberg is niet louter vakmatig, zijn enthousiasme voor deze opmerkelijke negeritiende-eeuwer spreekt uit zijn inleiding bij deze heruitgave. Schneider heeft de tekst van Hooiberg niet hertaald in modern Nederlands, een terechte keuze: Hooiberg heeft een levendige manier van schrijven en groot taalbereik. Zijn geschrift is voor de hedendaagse lezer een plezier om te lezen.

Het egodocument biedt een interessant beeld van het reilen en zeilen in het negentiende-eeuwse Leiden en van Hooibergs werkzaamheden, wederwaardigheden, ontmoetingen en reizen in binnen- en buitenland. Schneider heeft de tekst voorzien van noten, her en der toelichtende kaderteksten ingelast en ruimhartig gebruikgemaakt van illustraties.

Papyrus T 2 uit het dodenboek van Kenna, met bavianen die de Zonnegod begroeten. Monumens égyptiens T. III, pl. XII. Lithografie van Tiemen Hooiberg.

Het levensverhaal van Tiemen Hooiberg vormt een aangename lectuur, getuige ook het feit dat het boek inmiddels een tweede druk beleefde, (svdv)

Eigenbouwer, tijdschrift voor de goede smaak
nummer 4, juli 2015
80 pagina's, 17 × 24 cm, illustraties in zwart-wit en kleur
€ 12, 50 (geen verzendkosten)
Te bestellen via [e-mail]

Eigenbouwer, tijdschrift voor de goede smaak wordt samengesteld door een wat oudere rebellenclub. Drijvende kracht achter het blad is Hans Oldewarris, voorheen uitgever van 010 en voorheen een gewaardeerd scribent in De Boekenwereld. Het tijdschrift verschijnt onregelmatig, afhankelijk van de luimen van de redactie, en is gevorderd tot zijn vierde nummer. Het wordt gemaakt om het plezier van het maken van een blad - en zo hoort het ook. De pretentie van goede smaak moet met een korrel zout worden genomen. De Eigenbouwer heeft een bouwkundige inslag, evenals zijn oprichter. De artikelen gaan gewoonlijk over onderwerpen uit de architectuur-, kunst- en literatuurgeschiedenis van de twintigste eeuw.

Ook het vierde nummer bevat een vijftal interessante bijdragen. Hans Oldewarris verdiept zich in het fenomeen van de Amsterdamse School, bouwkundig en anderszins. Naar aanleiding van een recente expositie over boekbanden die tot die stijl worden gerekend vraagt hij zich af of dit eigenlijk wel een zinvol stijlbegrip is. De stroming wordt gewoonlijk omschreven in vage termen en vertoont in zijn uitingsvormen weinig samenhang. Hij komt tot de conclusie dat ‘de Amsterdamse School’ beter te begrijpen is als geslaagde city-branding dan als een homogene stijl. Verder artikelen van Radboud van Beekum, die beschrijft hoe de architect G.F. la Croix in 1909 door Berlage buiten spel werd gezet bij de bouw van een sanatorium in Groesbeek; een lang artikel van Sjoerd van Faassen over Dirk Coster, wiens naam in de literatuurgeschiedenis voortleeft dankzij de schimpscheuten van Du Perron en Ter Braak; Hanneke Ooster hof over Lotte Beese (1903-1988), de eerste vrouwelijke student aan het Bauhaus en de latere echtgenote van architect Mart Stam; en als uitsmijter een aardig verhaal van Wietse Goppes en Leo Jansen over Mondriaans laatste jaren in New York. (svdv)