De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 76]

Letterspijs
Aldijnen verzamelen
Frans A. Janssen

Boekhistorici nemen aan - terecht, denk ik - dat aan het begin van de achttiende eeuw een verandering optrad in de waardering van oude boeken. Ze werden door boekverzamelaars en dus ook door boekhandelaren niet langer alleen beschouwd als edities van teksten, maar ook als typografisch-historische objecten die als zodanig belangstelling verdienden. Voordien waren er ook wel verzamelaars die interessante boeken bijeenbrachten, maar vanaf circa 1710 is bij grotere aantallen sprake van bibliofilie. Deze uitte zich ook in het verzamelen van de producten van toen al beroemde drukkers.

Rond dezelfde tijd kwam de belangstelling voor incunabelen op. In 1688 verscheen in Amsterdam Incunabulo typographiae, de eerste bibliografie van vóór 1500 gedrukte boeken, samengesteld door de Duitse boekhandelaar Cornelis à Beughem. De namen van drukkers werden niet eens vermeld in dit overzicht. Pas bij de Frans-Engelse hugenoot Michel Maittaire, die vanaf 1719 zijn Annales typographici in Nederland liet uitbrengen, werden wiegedrukken ook gewaardeerd om hun boekhistorische betekenis: hij vermeldde de namen van de drukkers en gaf verdere informatie over hen. In dezelfde periode kwam het begrip ‘zeldzame boeken’ op (libri rari, livres rares), waartoe ook de vroege voortbrengselen van de boekdrukkunst werden gerekend. Deze ontwikkeling vond haar voltooiing in het grote handboek voor de verzamelaar en boekhandelaar van Guillaume François De Bure, de Bibliothèque instructive (Parijs, 1763-82), waarin afzonderlijke indexen voor incunabelen en voor drukken van de Elzeviers zijn opgenomen.

Grolier en Gesner

De opkomst van het verzamelen kan nauwkeuriger in beeld worden gebracht aan de hand van de belangstelling voor uitgaven van de beroemde drukker Aldus Manutius (circa 1450-1515). De drukken van de Venetiaanse grootmeester, in de oudere literatuur ook wel Aldijnen genoemd, werden al in de zestiende eeuw verzameld. Humanisten als Erasmus bewonderden Aldus om de wetenschappelijke kwaliteit van zijn Latijnse en Griekse tekstedities, maar al heel gauw zien we tekenen van de typografische aantrekkingskracht van zijn werk. Jean Grolier (1489-1565), thesaurier van de Franse koning, werd zo bekoord door Aldijnen dat hij naar schatting tweehonderd bijeenbracht (overeenkomend met 40 % van de totale productie van de familie Manutius). Daaronder bevond zich een aantal doubletten, terwijl Grolier van de symbolische roman Poliphilus uit 1499, destijds al een cultboek, maar liefst vijf exemplaren bezat.

Wij moeten overigens niet vergeten dat Aldus een zakenman was, die wist dat de productie van boeken hoge investeringen met geleend geld vergde: ‘Zonder een grote hoeveelheid geld kan ik niet drukken’, zei hij. Belangstelling voor het werk van Aldus en andere drukkers zien we ook in een boek van de grote bibliograaf Conrad Gesner. Een hoofdstuk in diens encyclopedische Pandectae (1548-49) bevat een opdracht aan de Venetiaanse drukker, gevolgd door een fondslijst van het huis Manutius.

Veilingcatalogi

Een vroege verzamelaar als Grolier is een uitzondering, pas aan het begin van de achttiende eeuw neemt de belangstelling voor het oude boek als typografisch object toe. Vinden we sporen daarvan in de Bibliotheca selectissimo, een anonieme Engelse veilingcatalogus uit 1701? Het titelblad verwijst in het Latijn naar ‘de beste edities van beroemde typografen: de Estiennes, Wechel, Plantijn, de Elzeviers en andere drukkers’ - Manutius wordt hier niet genoemd. In deze catalogus gaat het duidelijk nog om oude drukken die worden gezien als waardevolle tekstedities.

Bibliotheca Hobendorfiana, ou catalogue de la bibliothèque de feu M.G.G. Baron de Hohendorf, Den Haag, z.n., 1720. In deze veilingcatalogus worden de ‘Editiones Aldinae’ voor het eerst als afzonderlijke categorie opgevoerd.

Enkele jaren later wordt in een soortgelijke context wèl de naam van Aldus opgenomen: het titelblad van de veilingcatalogus van Joannes Schagen, Bibliotheca curiosa (Leiden 1706), vermeldt ‘zeer zeldzame edities van Aldus, de Estiennes, Wechel, Plantijn, de Elzeviers en andere zeer beroemde drukkers’. Vergelijkbare Latijnse formuleringen treffen we aan in de veilingcatalogi van Franciscus van der Plaats (Amsterdam 1715) en Johannes de Wit (Dordrecht 1724). Bij de boektitels in deze catalogi worden weliswaar drukkersnamen opgegeven -

[p. 77]

naast de genoemde ook die van Badius en Blaeu -, maar er zijn geen aparte afdelingen aan hen gewijd en de boeken zijn niet per drukker geordend. Ik denk dan ook dat deze verwijzingen nog steeds betrekking hebben op de kwaliteit van de tekstedities.

Het titelblad van de Bibliotheca Sarraziana (Den Haag 1715) meldt niets over de drukkers van de te veilen boeken, maar het voorwoord van veilingmeester Abraham de Hondt verwijst naar grote namen als Aldus, Froben, Oporinus, Estienne en Vascosan. Bij de boektitels in de catalogus worden de drukkers opgegeven.

Ook het titelblad van de Bibliotheca Hohendorfiana (Den Haag 1720) - de door Abraham de Hondt geveilde collectie van baron Georg Wilhelm von Hohendorff - noemt geen beroemde drukkers, maar deze catalogus is heel anders opgebouwd dan de eerdergenoemde. Hier krijgen drukken van Aldus (‘Editiones Aldinae’) en de Elzeviers (‘Editiones, quae typis Elzevirianis prodierunt’) afzonderlijke rubrieken, zij het dat deze slechts enkele bladzijden tellen. Dit is, voor zover ik weet, het eerste voorbeeld van een aanbod van boeken waarvan wij mogen aannemen dat de handel verzamelaars van befaamde drukkers op het oog had. In overeenstemming daarmee kunnen we veronderstellen dat deze verzamelaars ook in hun boekenkasten de boeken per drukker bij elkaar plaatsten.

Een tweede voorbeeld van afzonderlijke rubrieken voor drukkers vinden we in de catalogus van een veiling van boeken uit het bezit van Hendrik Adriaan van der Marck, Bibliotheca Marckiano (Den Haag 1727). In 67 bladzijden van deze catalogus worden de drukken van Aldus Manutius, de Estiennes, Simon de Colines, Michel Vascosan, Christoffel Plantijn en zijn opvolgers, de Elzeviers en anderen onder afzonderlijke kopjes met de drukkersnaam opgevoerd.

Het lijkt erop dat Nederland in de verschuiving van tekstuele naar typografisch-bibliofiele belangstelling in de vroege achttiende eeuw een belangrijke rol heeft gespeeld, in het bijzonder het Haagse veilinghuis De Hondt. Een en ander zou ondersteund kunnen worden door gegevens uit andere bronnen, zoals de correspondentie van boekenverzamelaars. Wellicht speelde mee dat de waardering voor de tekstedities van Manutius, Estienne en anderen dalende was, omdat er inmiddels nieuwe en betere waren uitgekomen.

Renouard

A.A. Renouard, Annales de I'imprimerie des Alde, ou histoire des trois Manuce et de leurs édirions, Parijs, Renouard, 1803. Mee portret van Aldus Manutius.

Min of meer gelijktijdig met de opkomst van het verzamelen verschenen enige publicaties over de geschiedenis van het boek, onder meer bio-bibliografieën van de drukkersfamilie Estienne (gelatiniseerd tot Stephanus) door Theodoor Jansson van Almeloveen (1683) en Michel Maittaire (1709). Enkele jaren later, in 1717, liet Maittaire een bundel bio-bibliografieën het licht zien van enkele andere Parijse zestiende-eeuwse drukkers, onder wie Simon de Colines en Michel Vascosan. Er verschenen twee Franse geschiedenissen van het boek, de ene in 1689 van Jean de la Caille en de andere in 1794 van André Chevillon. De laatste handelt alleen over de boekenwereld van Parijs, maar beiden bespreken drukkers als Manutius, Estienne, Colines en Vascosan. Ook in De Germaniae... typis literarum... dissertatio (1710) door Paulus Pater - een overzicht van lettertypen en corpsen - figureert een lijst van beroemde drukkers, aangevoerd door Aldus Manutius.

Een halve eeuw later, in 1753, kon de boekenkoper de eerste biobibliografie van Manutius raadplegen: De Aldi Manutii vita van Christian Gottlieb Unger, bewerkt door Samuel Luther Geret. Andere studies en catalogi volgden en rond 1800 was er onder boekenliefhebbers een ware begeestering voor drukken van de Venetiaanse meester. Dit alles mondde uit in een nog steeds gebruikte bibliografie, samengesteld door de Parijse boekhandelaar, uitgever en boekenverzamelaar Antoine-Augustin Renouard: de Annales de I'imprimerie des Alde, eerste druk 1803, tweede 1825, derde 1834 (diverse reprint-edities). De auteur had in 1794 de Aldus-collectie van kardinaal Loménie de Brienne verworven en deze in de jaren daarna uitgebreid (een eeuw later kwam deze collectie terecht in de Pierpont Morgan Library in New York). Aan het einde van de Catalogue van zijn bibliotheek (1819) liet Renouard enkele bladzijden desiderata afdrukken, een lijstje van Aldijnen die hij niet bezat.

Mede dankzij de invloed van Renouard werden Aldus-drukken een vast verzamelgebied voor bibliofielen. Er verschenen veiling-, antiquariaats- en collectiecatalogi uitsluitend gewijd aan Manutius en vele, vele studies over de man die beschouwd werd als de grootste onder de drukkers. De standaard-biografie is Martin Lowry's The world of Aldus Manutius uit 1979. Een hele rij tentoonstellingscatalogi getuigt van deze interesse en er zijn nog steeds toegewijde Aldus-verzamelaars. In 2015 werd het vijfhonderdste sterfjaar van de grote drukker herdacht met enkele tientallen tentoonstellingen, symposia en lezingen, waarbij ook aandacht aan de receptie is gegeven.

De genoemde bronnen zijn merendeels ontleend aan de bijdrage van Otto Lankhorst in B.P.M. Dongelmans e.a., Boekverkopers van Europa (Zutphen, Walburg Pers, 2000), aan correspondentie met Roland Folter en aan een lezing van T. Kimbal Brooker, te verschijnen in Gazette of the Grolier Club, 2016.