De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 26]

Ingeprent
De laatste kras
Wendy van Lith

linkerpagina De onvoltooide litho van Orchis mascula, met rechts van de stengel Anslijns laatste kras. De tekst op het aangehechte briefje: ‘Terwijl de Heer N. Anslijn bezig was met het op den steen brengen van het bovenstaande, werd hij door eene beroerte aangetast, waaraan hij bezweken is. De kras, naast de figuur, maakte de stift bij het nederzijgen.’ Rijksmuseum/Rijksprentenkabinet, Amsterdam.

In 2008 is het Rijksprentenkabinet begonnen met het project ‘Prentenkabinet online’, dat tot doel heeft de gehele collectie werken op papier van het Rijksmuseum voor een groot publiek te ontsluiten en te digitaliseren. Inmiddels zijn ruim 240.000 prenten, tekeningen en foto's beschreven en op de museumwebsite Rijksstudio te bekijken. Het werk gaat gestaag door en op dit moment wordt onder andere gewerkt aan de opticaprenten, de Italiaanse prentkunst van de zestiende tot de achttiende eeuw, Nederlandse prentalbums en de collectie Nederlandse lithografie. Medewerkers van het project doen in De Boekenwereld regelmatig verslag van de bijzondere vondsten die zij tijdens hun werk doen.

Een prent wordt gemaakt om velen onder ogen te komen en is per definitie niet uniek. Specifieke kenmerken, zoals een opschrift, stempel of creatief knip- en plakwerk, geven ons meer inzicht in het ontstaan en gebruik. Aan een lithografie in het Rijksprentenkabinet, gemaakt door Nicolaas Anslijn (1777-1838), zit een briefje bevestigd. Ooit heeft iemand, in een net en sierlijk handschrift, het treurige verhaal achter deze prent opgetekend.

Anslijn was schoolmeester en auteur van De brave Hendrik, een leesboekje voor jonge kinderen, waarvan de eerste druk in 1809 uitkwam bij Du Mortier in Leiden. De schrijver en predikant Nicolaas Beets noemde het boekje van zijn voormalige onderwijzer terecht een ‘kinderbijbel’.¹ Tot 1877 werd het maar liefst zestig keer herdrukt en de totale oplage moet rond een half miljoen exemplaren hebben gelegen. Het werd op scholen in het hele land gebruikt en talloze lichtingen schoolkinderen hebben ermee leren lezen. Dankzij deze enorme lezersschare verkreeg Hendrik een spreekwoordelijke status.

De tegenwoordige lezer krijgt kromme tenen van de braafheid van Hendrik. Hij is het ideale kind: begripvol, beleefd, vriendelijk en bescheiden. Hij neemt altijd zijn hoed af, heeft zijn ouders lief en verlangt niet naar luxe zoals lekker eten of mooie kleren. Tot de jaren zeventig van de negentiende eeuw, toen braaf synoniem werd met saai, was Hendrik een lichtend voorbeeld voor de jeugd.

Deze pedagogische bestseller bezorgde Anslijn een goede reputatie.² Hij was opgeklommen tot hoofd van een school in Haarlem en werd steeds vaker gevraagd om privélessen te verzorgen voor de zonen en dochters van de gegoede burgerij. Nicolaas Beets, zoon van een Haarlemse apotheker, was een van hen. In 1838 schreef de 24-jarige Beets - zijn beroemde Camera Obscura zou een jaar later verschijnen - een necrologie van zijn geliefde leraar.

1 N. Beets, Nicolaas Anslijn, Nic. zoon: een woord aan allen, die den braven Hendrik gelezen hebben, Haarlem, Erven F. Bohn, 1838, p. 3. Lemmata in verschillende biografische woordenboeken zijn te vinden via www.biografischportaal.nl.

2 C.W. Bruinvis, Levensschetsen van en Mededeelingen over Beeldende Kunstenaars die te Alkmaar geboren zijn, aldaar gewoond of voor die stad gewerkt hebben. Alkmaar, [z.n.], 1905. p. 5.

[p. 27]

De door een andere lithograaf voltooide en ingekleurde litho van Orchis mascula. Plaat 227 in het vierde deel van N. Anslijn, Afbeelding der artsenijgewassen, Leiden, Du Mortier, 1838. Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam.

N. Anslijn, De brave Hendrik, vijftiende druk, Leiden, Du Mortier, 1839. Op deze eerste postume editie zouden nog zo'n 45 volgen. Bijzondere Collecties van de UvA.

De schrijver spoorde zijn lezers aan om de Brave Hendrik en diens levenslessen niet te vergeten. Hij roemde de onderwijzer die niet de collegezalen of bibliotheken opzocht, maar altijd onder de kinderen bleef. Jongens en meisjes vergeleek hij met stekjes die door Anslijn in vruchtbare bodem waren geplant en zo konden uitgroeien tot brave burgers. Beets was er slecht over te spreken dat die volwassenen de onderwijzer uit hun jeugd zo snel vergaten. Pagina na pagina stort hij zijn ongeloof uit over het feit dat Anslijn niet meer lof en respect ten deel is gevallen.

De natuurlijke historie tegenwoordig zeggen we biologie - was het favoriete vak van Anslijn. Hij had zichzelf Latijn geleerd om zijn kennis over flora en fauna te verbeteren. Naast fossielen verzamelde hij planten die hij zorgvuldig droogde en insecten die hij op naalden prikte. Sinds 1832 werkte hij in zijn vrije tijd aan een omvangrijk werk over geneeskrachtige kruiden, de Afbeelding der artsenij-gewassen, welke in de Nederlandsche apotheek als zoodanige vermeld zijn. Het prachtige plaatwerk verscheen tussen 1832 en 1838 in vier delen bij Du Mortier in Leiden. Anslijn vervaardigde zelf de lithografieën, die voorbeeldig werden ingekleurd.

Waarschijnlijk had hij in zijn werkkamer een exemplaar van de mannetjesorchis (Orchis mascula, een inheemse orchidee), die hij afbeeldde op de prent die hij niet meer zou voltooien. In de woorden van Beets: ‘(...) en in den vroege morgen van heden bezig zijnde met op een na de laatste plaat der laatste aflevering op steen te brengen, viel de teekenpen hem uit de handen; men vond hem dood op zijn stoel, terwijl een ongewisse streep, van de bloem af die hy teekende tot op den rand van den steen, aanwees hoe zijn hand was afgegleden. Intusschen zou de school aangaan, die gedeeltelijk op het onderwijs van den grijsaart wachtte; nog stond de les op het bord, die hy er gisteren op geschreven had.’³

‘De kras, naast de figuur, maakte de stift bij het nederzijgen’, aldus het briefje bij de afdruk in het Rijksprentenkabinet. Hoeveel afdrukken van Anslijns laatste werk zijn gemaakt is niet bekend. Een naamloze lithograaf heeft de Orchis mascula afgemaakt en bijgewerkt, want de prent is zonder kras opgenomen in het vierde deel van de Artsenijgewassen. Evenmin is bekend wie het briefje op de onvoltooide prent heeft geschreven. In ieder geval heeft deze anonieme boodschap uit het verleden geleid tot een nadere kennismaking met een bijna vergeten en zeer brave onderwijzer.

3 Beets, o.c. (noot 1), p. 9.