De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 81]

In memoriam John Landwehr (1924-2015)
Zonder boeken geen leven
Frits Booy

Op 12 mei 2015 overleed onverwachts John Landwehr, zeer bekend in de wereld van het oude (kinder-) boek vanwege zijn collectie antiquarische boeken, zijn grote kennis en zijn vele publicaties.

Leven en werk

Als gymnasiast had Landwehr al belangstelling voor oude boeken. Veel over de betekenis, terminologie en waarde ervan leerde hij van diverse antiquaren, maar vooral van H.E. Kern, werkzaam bij antiquariaat Martinus Nijhoff in Den Haag. Na 1945 ging de jonge Landwehr daar stage lopen en al snel werd hij naar het buitenland gestuurd voor de inkoop.

In 1949 trad hij in dienst van de Rotterdamse handelsfirma Jacobson van den Berg & Co, die hem uitzond naar Batavia. Ook hier ging hij op jacht naar oude boeken, maar nu om ze te verzamelen. Een van zijn eerste aanwinsten was Gedenkweerdige zee en lantreize na en door verscheide gewesten van Oost-Indien (Amsterdam 1682) van Joan Nieuhof.

Na voor deze firma in diverse landen te hebben gewerkt, keerde Landwehr met vrouw en kinderen in 1962 terug naar Nederland en trad in dienst van uitgeverij A.W. Sijthoff. Na een aantal fusies - o.a. met Wolters-Kluwer - nam het bedrijf de befaamde onderneming van Van Gendt over en in 1982 werd Landwehr directeur van het veilinghuis. Hij richtte dat veel zakelijker in en bracht op geheel eigen wijze veel moois en bijzonders onder de hamer.

Landwehr heeft een fraaie verzameling antiquarische boeken en prenten aangelegd en samen met zijn echtgenote Phine een grote verzameling bijzondere kinderboeken uit de achttiende en negentiende eeuw, zoals een hornboekje, beweegbare boeken, abc-boeken en kinderboeken over beroepen, poppen, kermis en circus. Door zijn speciale ‘antenne’ voor bijzondere boeken verwierf hij voor zijn collectie nogal eens unieke exemplaren.

Over boeken uit zijn collectie publiceerde hij regelmatig in tijdschriften (o.a. Boekenpost en De Boekenwereld) en in boekvorm (bijvoorbeeld Het ijzersterke prentenboek, Utrecht 1997). Wereldwijd werd hij bekend door bibliografieën van aan de VOC gerelateerde boeken en van emblemata. Zijn Emblem and fable books printed in the Low Countries, 1542-1813, a bibliography (derde druk, Utrecht 1988) werd een standaardwerk. Hij publiceerde ook over het werk van Romeyn de Hooghe, zeventiende-eeuwse boeken waarin het dagelijkse leven weerspiegeld wordt en het Nederlandse kookboek van 1510 tot 1945.

Landwehr zocht graag het gezelschap van andere verzamelaars en bibliofielen op beurzen, veilingen en bijeenkomsten van de Stichting Geschiedenis Kinder- en Jeugdliteratuur en het Nederlands Genootschap van Bibliofielen. Hij genoot bekendheid door zijn lezingen en de door hem - uit eigen bezit- samengestelde tentoonstellingen over de uitgeverij Campagne in Tiel, over 450 jaar geheugenkunst in beeld in Maastricht en over papieren speelgoed in Tilburg en Rotterdam.

Een goede boekencollectie bedruipt zichzelf, was Landwehrs standpunt. Daarom verkocht hij vaak een bepaald genre uit zijn collectie - bijvoorbeeld kookboeken en beweegbare boeken - nadat hij erover had gepubliceerd. Soms kocht hij een bijzonder boek alleen maar om het voor een veel hoger bedrag weer te verkopen, gewoonlijk op een veiling. Vele interessante gegevens over zijn leven en werk zijn te vinden in zijn beknopte autobiografie Geluk in druk (Tiel 2012).

Betekenis en waardering

Door het verzamelen en beschrijven van tamelijk onbekende oude (kinder)boeken en prenten is Landwehr een pionier te noemen; hij is misschien wel de grootste kenner van Nederlandse antiquarische boeken en prenten van zijn tijd.

Op sommige van zijn publicaties was kritiek, omdat men die niet genoeg uitgewerkt vond. Daar staat echter tegenover dat Landwehr veel onbekend materiaal heeft opgespoord en beschreven - in een tijd zonder internet! Door al deze inspanningen legde hij de basis waarop anderen konden voortbouwen. Onderzoekers waren bij hem thuis altijd welkom voor informatie en inzage in zijn collectie.

Enkele jaren geleden schonk het echtpaar Landwehr-Vogels diverse boeken over handwerken en borduren aan het Flipje- en Streekmuseum in Tiel en een zeer groot aantal oude kinderboeken aan de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag en de Zeeuwse Bibliotheek in Middelburg. Voor zijn grote inzet en vele publicaties ontving Landwehr een koninklijke onderscheiding en de Hieronymus Van Alphen Prijs. Het is jammer dat hem nooit de Menno Hertzberger Prijs is toegekend, hoewel hij belangrijk pionierswerk heeft verricht op het gebied van de bibliografie.