Boek en Blitz
Sytze van der Veen
George Bickham (1684-1758) was schrijfmeester en graveur in Londen. Meestal gaat zijn naam vergezeld van de toevoeging ‘the Elder’, ter onderscheiding van zijn gelijknamige en eveneens graverende zoon. In 1733 begon Bickham aan een ambitieus kalligrafisch project. Hij verzamelde hoogstandjes van de 24 beste schrijfmeesters van zijn tijd en bracht die gestaag in het koper. Acht jaar lang graveerde hij de kalligrafie van zijn vakgenoten, met de bedoeling deze hoogtepunten van schrijfkunst bijeen te brengen in een magnum opus met de titel The Universal Penman. Het werk verscheen in 52 afleveringen tussen 1733 en 1741 en bevat in zijn volledige gedaante 210 platen op folioformaat. De schrijfvoorbeelden zijn versierd met zwierige krullen en verlucht met drinkgelagen, familietaferelen, dorpsfeesten en wat dies meer zij. Als extra opluistering voegde Bickham cherubijntjes, griffioenen en allegorische allerhande toe.
The Universal Penman is een monument van schrijf- en graveerkunst. Door de seriële productie in 52 afleveringen over een periode van acht jaar was een volledig werk in de achttiende eeuw al zeldzaam, laat staan in de twintigste. Een vrijwel volledig exemplaar - alleen de titelpagina en één prent ontbraken - kwam in het begin van de vorige eeuw in handen van Stanley Morison (1889-1967). Dat was niet zo verwonderlijk, want Morison was typograaf, letterontwerper en historicus van de boekdrukkunst. Hij herkende zijn eigen fascinatie voor letters in het werk van Bickham. The Universal Penman was voor hem een bron van inspiratie, al zijn Bickhams krullen niet terug te vinden in Morisons meest bekende letter: de Times New Roman, die hij in 1931 maakte voor het dagblad The Times.
Morison werkte voor de Monotype Corporation, destijds gevestigd aan Fetter Lane in Londen, niet ver van Fleet Street. Het bedrijf maakte niet alleen zetmachines, maar ontwierp ook letters. Als handbibliotheek had Morison een deel van zijn boekenbezit ondergebracht in het hoofdkantoor van Monotype. Onder de boeken die hij voor zijn werk bij de hand wilde hebben was The Universal Penman. Ten tijde van de ‘Blitz’ in 1940-41 - de poging van Nazi-Duitsland om Groot-Brittannië door onafgebroken bombardementen op de knieën te krijgen - bevond het boek zich daar nog steeds. Op 10 mei 1941 kreeg het gebouw van Monotype een voltreffer van een Duitse bom en vloog in brand. The Universal Penman ontkwam door een gelukkig toeval aan de vlammen, volgens de overlevering omdat Morison het boek eigenhandig redde. Wel liep het voorste katern lichte waterschade op door bluswater.
Morison overleed in 1967 en rond 1980 werd zijn Universal Penman te koop aangeboden door een antiquariaat in Neal Street. Het toeval wilde dat David Quay, destijds een beginnend grafisch ontwerper, daar op een goede dag voorbij kwam. Zijn oog viel op het fraaie kalligrafieboek en zijn begeerte werd gewekt, te meer omdat Stanley Morison zijn naam op het schutblad had geschreven. De financiële middelen van de beginnende ontwerper waren niet toereikend voor de vraagprijs van £ 500. Mr. Poole, de eigenaar van de winkel, was echter bereid het op een akkoordje te gooien. Quay mocht het boek afbetalen in twintig maandelijkse termijnen van £ 25 - en hij mocht het meteen meenemen.
Zoals gezegd ontbrak er één prent aan het boek, namelijk nr. 127. Het toeval kwam nog eens te hulp, want Quay vond deze als losse prent in een ander antiquariaat. Hij kocht de op drift geraakte pagina en kon daarmee zijn exemplaar vervolmaken. Als ontwerper legde Quay zich vooral toe op letters en logo's en ook voor hem was The Universal Penman een bron van inspiratie. Zijn loopbaan voerde hem naar allerlei landen - hij werkte in Portugal en doceerde typografie en letterontwerp in Denemarken, Duitsland en Nederland. Bickham vergezelde hem op zijn zwerftochten.
Sinds 2001 heeft David Quay zijn thuisbasis in Amsterdam. Een van zijn beste vrienden is Warren Lee van boekhandel Nijhof en Lee, gespecialiseerd in boeken over grafisch ontwerp. Sinds 2011 heeft Warren zijn boekhandel ondergebracht bij de Bijzondere Collecties van de UvA, nog steeds onder de naam Nijhof en Lee. Daarnaast is hij redacteur van het blad dat u in handen heeft. En als boekhandelaar heeft hij het hier beschreven exemplaar van The Universal Penman in commissie. Welke ontwerper treedt in de voetsporen van Bickham, Morison en Quay? Eventuele gegadigden kunnen zich wenden tot W.J.Lee@uva.nl.
John Bancks, openingsgedicht ‘On the Universal Penman’. George Bickham, The Universal Penman, Londen, 1735-1741, plate no. I. De eerste pagina's vertonen sporen van bluswater.
Autograaf van Stanley Morison op het schutblad.
Auteursrechtelijk beschermd
