De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 80]

Column
Gerard Unger, dé letterpofessor
Henk Gianotten

Letterontwerper Gerard Unger (1942) is nog steeds zeer actief. Van 2006 tot 2012 was hij namens de dr. P.A. Tiele-Stichting bijzonder hoogleraar typografische vormgeving aan de Universiteit van Leiden, waar hij in 2013 promoveerde. Het is dat Nederlandse universiteiten hoogleraren na hun zeventigste verjaardag beleefd vragen te stoppen, anders zou hij zijn doorgegaan. Wel begeleidt hij in Leiden nog studenten die binnenkort hopen te promoveren. Aan de universiteit van het Engelse Reading is hij al 22 jaar gasthoogleraar en hij hoopt dat nog lang te kunnen continueren. Typografie en in het bijzonder de vorm en leesbaarheid van letters heeft zijn bijzondere aandacht. Unger groeide op in Arnhem, waar zijn vader een commerciële functie had bij de Enka (later AKU, nu AkzoNobel) en tevens verantwoordelijk was voor de bedrijfspublicaties. Zijn opa was zetter en dat verklaart wellicht zijn bijzondere interesse voor letters, die hem ertoe bracht op de Rietveld Academie in Amsterdam typografie en letterontwerp te gaan studeren. In die tijd bezocht hij regelmatig de Lettergieterij Amsterdam en kwam daar in aanraking met professor Willem Ovink, esthetisch adviseur, en letterontwerper Leo Smit. De beroemde Tetterode Collectie - nu onderdeel van de Bijzondere Collecties van de UvA - bevond zich toen nog in het bedrijfsgebouw aan de Bilderdijkstraat. Na zijn afstuderen werkte Unger bij ontwerpstudio Total Design onder Wim Crouwel en in 1972 besloot hij zich zelfstandig te vestigen als grafisch ontwerper.

Kathodestraalbuis

Tot die tijd werden vrijwel alle letterontwerpen gemaakt voor de boekdruktechniek, waarbij de speciale kenmerken van het drukprocedé zeer belangrijk waren. Toen de eerste analoge fotozetmachines op de markt kwamen, gebruikte men het bestaande letterontwerp om daar beelddragers voor fotozetsel van te maken. De Duitse fabrikant Hell maakte de eerste digitale fotozetmachine met een CRT of kathodestraalbuis, waarbij de letters werden opgebouwd in relatief grove puntjes. Deze Digiset gebruikte digitale informatie die werd omgezet naar de kathodestraalbuis; oude letters moesten met behulp van complexe ingrepen worden gedigitaliseerd om ze bruikbaar te maken. Het was duidelijk dat de bestaande letters daar eigenlijk minder geschikt voor waren, maar de gebruikers namen de kwaliteitsbeperkingen voor lief omdat de snelheidswinst enorm was.

In 1974 ontwierp Unger voor Hell de Demos, die optimaal gebruik maakte van de beeldlijnenstructuur van die fotozettechniek. Hij kon dat doen omdat hij zeer nauwkeurig alle stappen in zowel het ontwerp- als productieproces voor de fotozetmachine had bestudeerd, evenals het verwerkingsproces in de reproductie-afdelingen en de drukkerij. De nieuwe letter was afgestemd op de nieuwste techniek, zodat productiesnelheid aan kwaliteit gepaard kon worden. Hij voorzag in een grote behoefte in de tijd dat men massaal overschakelde van boekdruk naar offset en van loodzetten naar fotografisch zetten.

De Demos was het eerste lettertype dat Unger in 1974 voor Hell maakte. De Duitse overheid gebruikte deze letteren de Praxis vele jaren voor haar huisstijl.

De Swift is populair bij vormgevers van kranten en tijdschriften. Zo gebruikt het dagblad Trouw de Swift als tekstletter.

De Coranto van Unger is ontworpen als krantenletter.
De Vesta-fonts van Unger hebben een groter contrast en zijn veel levendiger dan de veelgebruikte Helvetica en Arial. Er is ook een Big Vesta voor kleine lettergroottes.

De Alverata is gebaseerd op middeleeuwse inscripties, heeft ruim 1100 verschillende tekens per font en kent ook lettertekens in het Grieks en Cyrillisch.

Unger ontwierp twee varianten van de Alverata, de Informal en de hier getoonde Alverata Irregular. De Alverataletters hebben zes verschillende vetheden.

Unger volgde de technische ontwikkelingen op de voet en stelde

[p. 81]

met drukexperimenten nauwkeurig vast hoe het letterbeeld veranderde in de fases van ontwerp en verdere verwerking. Dat verklaart wellicht waarom zijn letters zo goed voldoen aan de specifieke gebruiksdoelen. De geschiedenis van de letter en het letterontwerp is zijn andere belangrijke interessegebied, waarbij hij zich niet uitsluitend richt op West-Europese talen maar ook samenwerkt met letterontwerpers in andere schriften zoals het Arabisch.

Gerard Unger.

Die brede kennis en ervaring maakt hem tot een begenadigd docent, niet alleen aan de Universiteit van Leiden maar ook - tot 2007 - aan de Rietveld Academie. Hij is nog steeds een veelgevraagd spreker op internationale congressen, waar hij duidelijke standpunten over typografie en leesbaarheid verwoordt. Zijn boek Terwijl je leest (1997) verscheen in vijf talen en is verplichte kost voor studenten.

25 Ietterfamilies

De schreefletter Demos werd in 1975 uitgebracht en in 1977 volgde de schreefloze Praxis. Beide letters zijn vele jaren gebruikt voor de huisstijl van de Duitse overheid en werden later door Unger geschikt gemaakt voor de huidige digitale techniek, inclusief beeldschermweergave door middel van zogenaamde webfonts. Voor Hell maakte hij in 1985 ook de Swift voor boeken, tijdschriften en advertentietypografie. In de jaren negentig waren de Swift-fonts bijzonder populair bij tijdschriftenvormgevers vanwege de stoere proporties. De Swift wordt in het dagblad Trouw nog steeds gebruikt voor de tekst, naast de Lyon van Kai Bernau voor de koppen.

Alle letters voor de oude digitale fotozettechniek werden later door Linotype en Unger aangepast aan de huidige techniek met hogere resoluties en tegelijkertijd werd de verzameling tekens vergroot. Had de oude Swift een repertoire van 260 tekens, Swift 2.0 kent ruim 600 tekens waarmee ruim 30 talen kunnen worden gezet. In totaal maakte Unger ruim 25 letterfamilies, waaronder de Amerigo, Argo, Flora, Hollander, Oranda, Paradox en Vesta. Sommige letters hebben zelfs veertien garnituren en in dat geval zijn er zeven gewichten van licht tot extravet aanwezig en voor elk gewicht is er ook een cursieve versie.

De beroemdste zijn de krantenletters Coranto, Gulliver en Capitolum News (die o.a. wordt gebruikt voor de Volkskrant), maar ook andere zijn geliefd bij grafische ontwerpers in binnen- en buitenland. Unger ontwierp ook letters voor bewegwijzering (o.a. voor de anwb en de Amsterdamse metro) en munten, postzegels en andere waardedocumenten. Als waardering voor zijn werk ontving hij de H.N. Werkman-, de Maurits Enschedé-, de Piet Zwart- en de Gravisie-prijs, evenals meerdere buitenlandse onderscheidingen en een eredoctoraat aan de Universiteit Hasselt in België.

De Alverata

In zijn proefschrift beschrijft Unger de Alverata, een letterontwerp uit de 21^ste eeuw met wortels in de Middeleeuwen. Een van de inspiratiebronnen is een inscriptie aan de westgevel van de kathedraal van Pisa. ‘Ik heb dat lettertype kunnen ontwikkelen dankzij jarenlange studie van romaanse inscripties en een nog langere praktijk als letterontwerper’, aldus Unger. Zulke sporen uit het verleden inspireerden hem tot een eigentijdse letter in drie varianten: de Alverata, de Informal en de Irregular. De verschillen zitten o.a. in de lettervormen en de breedtes. Al met al gaat het om 24 letterfonts die - met inbegrip van Griekse en Cyrillische - ruim 1100 tekens kunnen bevatten. Om ze te kunnen maken werkte Unger intensief samen met specialisten in niet-West-Europese tekens. Het proefschrift toont de nieuwe alfabetten en hun mogelijke toepassingen en is dankzij de talrijke illustraties interessant voor professionals en leken. Het verscheen als een fraaie paperback in het typografische fonds van uitgeverij De Buitenkant en was al snel uitverkocht. Gelukkig ontwerpt Unger nu een schreefloze versie genaamd Sanserata, zodat een geactualiseerde herdruk tot de mogelijkheden behoort.

Gerard Unger werd gevormd in de loodzetperiode, werd bekend in de tijd dat fotografisch zetten en offsetdruk de techniek compleet veranderden, hanteerde de nieuwste DTP- en digitale fontproductietechnieken en maakt nu mee dat zijn letters breed ingezet worden voor beeldschermweergave met behulp van recente webfontsystemen. Met zijn ervaring van ruim veertig jaar, didactische vaardigheden en aimabele uitstraling is hij de beste representant die het Nederlandse letterontwerp zich kan wensen.