De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 70]

Studenten Type and Media werken samen met Karel Martens
Marieke van Delft

[p. 71]

We realiseren het ons misschien niet zo - maar Nederlandse typografie heeft wereldwijd grote invloed. Niet in het minst omdat in Den Haag, aan de Koninklijke Akademie van Beeldende Kunsten (KABK) een excellente masteropleiding Type and Media bestaat, die studenten uit de hele wereld trekt. Deze biedt afgestudeerden een jaar lang een intensieve brede scholing op het gebied van letterontwerp, niet alleen voor drukwerk, maar ook voor interactieve media. In dit cursusjaar, 2014-2015, studeren er dertien studenten uit twaalf verschillende landen. Zij krijgen een gedegen opleiding en werken intensief aan verschillende projecten die samenhangen met het ontwerpen van letters.

Karel Martens, monoprints op oude archiefkaarten van het Stedelijk Museum.

Wim Crouwel en Karel Martens tijdens de opening van de tentoonstelling.

Gerrit Noordzij-prijs

Een project dat om de drie jaar plaatsvindt is de uitreiking van de Gerrit Noordzij-prijs, genoemd naar Gerrit Noordzij (1931) die van 1960-1990 doceerde aan de KABK. De afdeling Type and Media van de academie nam het initiatief tot deze prijs. Nadat Noordzij zelf als eerste in 1996 een prijs voor zijn totale oeuvre ontving, wordt sindsdien iedere drie jaar een naar hem genoemde prijs toegekend aan een succesvol ontwerper, die daarnaast ook docent en publicist is op het terrein van letters en typografie. De prijsuitreiking wordt georganiseerd door de KABK in samenwerking met Museum Meermanno | Museum van het Boek, onder auspiciën van de dr. P.A. Tiele-Stichting. De daadwerkelijke prijs bestaat uit een huldiging door de vorige winnaar. En drie jaar later - bij de volgende editie - volgt dan een tentoonstelling en een publicatie. Bovendien wordt een symposium over het werk van de winnaar georganiseerd. Dit alles om de achtergronden van het succes van de laureaat te delen met studenten en jonge vakgenoten.

Voor de studenten Type and Media betekent dit een flinke klus, want zij worden ingeschakeld voor het maken van de tentoonstelling en de publicatie onder de bezielende leiding van Jan Willem Stas, die jarenlang als coördinator aan Type and Media verbonden was, maar het afgelopen jaar met pensioen ging. En als je bedenkt dat het studiejaar in september begint en de Gerrit Noordzij-prijs begin maart wordt uitgereikt, wordt duidelijk veel tot stand gebracht in weinig tijd.

Karel Martens

In 2012 werd de Gerrit Noordzij-prijs toegekend aan ontwerper Karel Martens (Mook en Middelaar, 1939) voor zijn veelzijdige activiteiten op het terrein van het boek. Martens gaf talloze boeken vorm voor uitgeverij SUN en ontwerpt al jarenlang het architectuurtijdschrift OASE, in samenwerking met (oud)studenten. Verder ontwerpt hij postzegels en munten, (typo)grafische toevoegingen aan gebouwen en doet hij druk-experimenten (monoprints) - dat alles in een herkenbare stijl met een eigenzinnige, kleurige vormtaal. Sinds 1977 is hij ook docent, eerst aan ArtEZ, de Arnhemse kunstacademie, en later aan prestigieuze ontwerp-opleidingen als de Jan van Eyck Academie in Maastricht en Yale University School of Art in New Haven (VS). In Arnhem zette hij een masteropleiding typografie op, de Werkplaats Typografie. Al deze activiteiten waren reden om hem in 2012 met de Gerrit Noordzij-prijs te eren. Dus was het in 2015 tijd voor een tentoonstelling over zijn werk en een publicatie. En zoals gezegd: voor de realisatie hiervan worden studenten van de opleiding Type and Media ingeschakeld.

Een studente uit Moskou

Katerina Kochkina is een van de studenten uit het cursusjaar 2014/2015. Ik interviewde haar over haar ervaringen bij het realiseren van de tentoonstelling en het boek over Karel Martens. Maar eerst wilde ik weten om welke reden zij koos voor de opleiding Type and Media in Den Haag. Want Kochkina komt uit Moskou. Dat zij typografie studeert in Den Haag is sowieso bijzonder,

[p. 72]

want de opleiding die ze in Rusland volgde lag op een heel ander vlak. Ze bezocht geen kunstacademie, maar studeerde af als journalist aan de Lomonosov Universiteit in Moskou. Tijdens haar studie volgde ze ook een vak Media en Design - niet zozeer om zelf ontwerper te worden, maar om als journalist meer begrip te hebben voor ontwerpers en goed met hen te kunnen communiceren. ‘Want’, stelt ze, ‘zeker tegenwoordig zijn tekst en ontwerp onlosmakelijk met elkaar verbonden.’ De opleiding aan deze universiteit was vrij experimenteel. Studenten bekwaamden zich niet in één maar twee disciplines, vooral de combinatie van design en media.

Karel Martens, monoprint.

Martens' gereedschap.

Van journalist naar typograaf

Op haar opleiding gaf een van de beste ontwerpers uit Rusland les, Alexander Tarbeev, die een grote invloed heeft: bijna alle Russische grafisch ontwerpers zaten ooit bij hem in de klas. Het jaar van Kochkina aan de Lomonosov Universiteit bestond slechts uit acht studenten die drie en een half jaar lang intensief les kregen van Tarbeev. Hij inspireerde haar om voor haar afstudeerproject een eigen letter te ontwerpen - voor een schrijvend journalist een opvallende keuze. Kochkina realiseerde zich toen dat ze meer typograaf dan journalist was. Hoewel ze vrijwel geen ervaring had, lukte het haar om na haar afstuderen een stageplek te vinden bij twee ontwerpstudio's in Moskou, onder andere bij DesignDepot (www.designdepot.ru).

Begonnen als manusje van alles was ze na drie jaar artistiek leider van de studio - een flitsende carrière, mede doordat ze zich in de avonduren steeds meer techniek en kennis eigen maakte. Vervolgens werd ze gevraagd om ontwerpen te doceren aan een prestigieuze designopleiding in Moskou, de British Higher School of Art & Design. Steeds meer werd ze het design ingetrokken, maar haar hart lag bij de letters. Ze besloot een stap terug te doen en letterontwerpen te gaan studeren. Dan zijn er wereldwijd twee plaatsen die in aanmerking komen: de Universiteit van Reading met een meer wetenschappelijke aanpak, en de KABK waar het experiment en creativiteit hoog in het vaandel staan. Voor Kochkina was de keus gemakkelijk: het moest de KABK worden.

Nederlands design in Moskou

Ik was benieuwd of Kochkina al van Karel Martens gehoord had voor ze naar Den Haag kwam. ‘Jazeker’, antwoordde ze, ‘Nederlandse ontwerpers zijn tegenwoordig erg populair in Moskou en hun werk is bekend.’ Zo stuitte ze op een gegeven moment op Karel Martens. Ze was meteen verkocht! ‘Zijn ontwerpen zijn zo fris, krachtig en helder - ze trekken meteen de aandacht. Het werk lijkt eenvoudig, maar je kunt er zoveel uithalen!’ Ze vertelt dat Russische ontwerpers het ontwerp vaak ingewikkeld en te ‘literair’ te maken: Russen zijn meestal meer geïnteresseerd in het achterliggende verhaal dan in het ontwerp zelf.

Het werk van Martens staat daar lijnrecht tegenover. Dat gaat over vorm, kleur, ruimte, ritme en compositie. Het spreekt voor zichzelf. ‘Je snapt het niet, maar als je ernaar kijkt, wil je blijven kijken’, aldus Kochkina. Martens' werk liet haar niet los en daarom pro-

[p. 73]

beerde ze aangenomen te worden op de Werkplaats Typografie, de masteropleiding die Martens oprichtte aan de kunstacademie ArtEZ in Arnhem. Maar ze werd afgewezen - ze had te veel letterontwerpen in haar portfolio en haar werd geadviseerd om toelating te doen bij Type and Media in Den Haag. Voor de zomerschool van ArtEZ in Urbino werd ze wel aangenomen - maar juist dat jaar ontbrak Martens daar vanwege een gebroken heup.

Type and Media

Uiteindelijk koos ze eieren voor haar geld en solliciteerde ze bij Type and Media. Ze werd aangenomen in Den Haag, kwam naar Nederland en begon met de opleiding aan de KABK. En tot haar vreugde: op de eerste dag kreeg ze te horen over de activiteiten voor de Gerrit Noordzij-prijs en de bijdrage die de studenten daaraan zouden leveren: een boek en een tentoonstelling over ... Karel Martens! Via een omweg ging ze nu toch daadwerkelijk met hem aan het werk. De dertien studenten werden in twee groepen verdeeld: de ene zou gaan werken aan de publicatie, de andere aan de tentoonstelling. Kochkina werd ingedeeld bij de tentoonstellingsgroep. In de KABK is een prachtige expositieruimte, die de studenten onder begeleiding van Jan Willem Stas en samen met Karel Martens moesten gaan inrichten.

Het werd een bijzonder traject. Martens kwam maandenlang bijna iedere week naar de KABK om alles te bespreken en soms gingen de studenten aan het werk in zijn studio in Amsterdam. Kochkina vond het inspirerend om Martens in zijn eigen omgeving te zien, te midden van alle objecten die hij in de loop der tijd verzameld heeft. En dat zijn er nogal wat: meccano-onderdelen en andere kleine metalen voorwerpen die hij gebruikt om af te drukken, of klokken die door hem getransformeerd worden tot ingenieuze kunstzinnige objecten. Andere voorwerpen inspireren hem juist vanwege hun kleur, vorm en textuur.

Tijdens het werken in zijn studio was goed te zien hoe Martens ontwerpt en hoe hij tot zijn beslissingen komt. En vooral ook: hoe hij doceert. ‘Hij geeft geen les, hij dóet’, legt Kochkina uit. Twee andere studenten die inmiddels aangeschoven zijn - Jasper Terra uit Nederland en Bahman Eslami uit Iran - bevestigen dat. ‘Ik heb vooral van hem geleerd door naar hem te kijken’, zegt Terra, ‘door te zien hoe hij tot een ontwerp komt door steeds meer mogelijkheden weg te strepen.’ Eslami, die zich vooral beziggehouden heeft met de installatie die op een van de muren in de tentoonstelling geprojecteerd werd, voegt eraan toe dat Martens zelf de meeste lijnen voor die installatie uitgezet heeft, maar dat hij binnen die lijnen zijn gang kon gaan.

Bijzondere expositie

Het resultaat van het project was een tentoonstelling over verschillende aspecten van het werk van Martens. Er waren originele mono-prints - veilig achter glas, twee grote vitrines met objecten uit zijn atelier- compleet met zijn klok-objecten, een wandvullende foto van zijn atelier waarbij de rasterpunten vertaald waren in Martens-iconen en de installatie van Bahman Eslami. In de vitrines lag een kleine selectie uit de honderden door Martens ontworpen boeken. Aan het plafond hingen aan touwtjes de OASE-tijdschriften, waar de bezoeker tussendoor kon lopen en de afleveringen door kon bladeren. Op de wand werden de voorbereidende schetsen getoond.

Als ik vraag wie de keuzes voor de tentoonstelling gemaakt heeft, antwoorden de studenten als uit één mond: Martens! Maar, nuanceren ze dan: het ging in dialoog. Zo was de wand met OASE-schetsen aanvankelijk niet gepland, maar ontstond het idee in discussie met de studenten. Juist door naar hem te kijken, door te zien hoe hij bijvoorbeeld de objecten in de vitrines ordende of op welke manier hij gedrukt materiaal bij elkaar legde, werd zijn attitude helder, een attitude die belangrijk is als je een goed ontwerper wilt worden. Kochkina besluit met de volgende karakterisering van Martens: ‘Zijn werk is uniek en heel persoonlijk. En zijn benadering is navolgenswaardig: maak je eigen gereedschappen en eigen je die toe. En zie ontwerpen als een dialoog, een gesprek, met hoge en lage tonen en verschillen in intonatie om doel en betekenis te bereiken.’

De tentoonstelling stond slechts een maand, maar de invloed van dit traject op de studenten die hieraan deelnamen werkt door in hun ontwikkeling. Aan het eind van dit jaar gaan dertien jonge mensen de wereld in met deze ervaring in hun bagage en verspreidt het Nederlands ontwerp zich weer verder over de wereld.

Met dank aan Bahman Eslami, Katerina Kochkina, Jan Willem Stas en Jasper Terra.

De tentoonstelling Reprint over Karel Martens was te zien in de Koninklijke Akademie voor Beeldende Kunsten in Den Haag, van 6 maart tot en met 2 april. Tegelijkertijd verscheen: Reprint Karel Martens. Den Haag, KABK Type and Media / Amsterdam, ROMA publications, 2015. 63 p., vol illustraties. € 25,-. Informatie over de opleiding Type and Media: www.kabk.nl

Katerina Kochkina.

Werk van de meester.