De Boekenwereld. Jaargang 31

[p. 62]

Letterspijs
Boekrestauratie in de negentiende eeuw
Frans A. Janssen

Zowel wetenschappelijke bibliotheken als particuliere collecties - al dan niet geïnstitutionaliseerd - willen graag pronken met hun boeken, bij voorkeur in een mooi vormgegeven boek. Zulke publieksboeken, vaak ter begeleiding van een tentoonstelling, staan vol met kleurenafbeeldingen en hebben titels als Schatten, Treasures, Trésors, Zimelien, Highlights; een voorbeeld is Honderd hoogtepunten uit de Koninklijke Bibliotheek (1994; ook digitaal te bekijken). Boeken worden daarin niet gepresenteerd als bronnen voor historisch onderzoek, maar als cultureel erfgoed.

Een boekencollectie kan ook op andere wijze worden getoond. Drie generaties van de familie Schelde hebben tussen eind negentiende en begin eenentwintigste eeuw de Schelde Library bijeengebracht, die nu is opgenomen in de Princeton University Library. De collectie is bijzonder omdat zowat alles wat gedrukt is tussen circa 1454 en circa 1465 aanwezig is, waaronder de werken die kenners aan Gutenberg toeschrijven. Bibliothecaris en befaamd incunabulist Paul Needham geeft in The invention and early spread of European printing as represented in the Scheide Library (2007) niet zozeer een overzicht van deze vroege gedrukte werken, maar vertelt het verhaal van hun verwerving. Hij verkent de wisselwerking tussen het aanbod van veilinghuis en antiquariaat en de wensen en mogelijkheden van de drie Scheides.

John Carter Brown

Boeiend is ook het perspectief waarmee conservator Susan Danforth kijkt naar de John Carter Brown Library van de Brown University in Providence, Rhode Island. Vader John Carter (1797-1874) en zoon John Nicholas (1861-1900) verzamelden vooral boeken over beide Amerika's en boeken gedrukt in Amerika. Danforth presenteert in A matter of taste; discrimination in nineteenth-century book collecting (2008) niet simpelweg een selectie topstukken, maar verdiept zich in de veranderingen die beide Browns lieten aanbrengen in boeken die tussen 1476 en 1758 werden gedrukt. Hun smaak bepaalde of een boek zijn oorspronkelijke kenmerken behield of dat het werd gerestaureerd.

Alle cultureel-historische objecten hebben in de loop van de tijd veranderingen ondergaan, van Amsterdamse grachtenhuizen tot boeken. Zeker in de negentiende eeuw hadden verzamelaars weinig belangstelling voor historisch belangrijke gegevens als boekbanden, handschriftelijke aantekeningen of provenance-gegevens. Zo zagen zij een beschadigde band als een mankement dat moest worden verholpen. De esthetica van de verzamelaar eiste mooie boeken met een luxueuze uitstraling. Wanneer dat laatste ontbrak - wat vaak het geval was bij incunabelen - dan werd er gerestaureerd, veelal grondig en ingrijpend. Men zou kunnen zeggen dat de gerestaureerde boeken een negentiende-eeuws uiterlijk kregen.

Period-binding

Dionyse Settle, A true reporte of the laste voyage into the west and northwest regions ... by Capteine Frobisher, Londen, Henrie Middleton, 1577. Oorspronkelijke titelpagina.

Vooral bij beschadigde banden gaven verzamelaars toe aan hun esthetische neigingen. Zij lieten die bij voorkeur vervangen door roodmarokijnen, goudgestempelde banden: zogenaamde period-bindings, veelal in de stijl van zestiende-eeuwse binders. Aldus bracht de nieuwe band de eerbied tot uitdrukking die de verzamelaar voor het object had. Het kwam voor dat een antiquaar de Browns wees op het historisch belang van een authentieke band of andere eigenschappen, maar zij waren weinig genegen die intact te laten. Dat laatste deed Brown wèl in zijn exemplaar van het Bay Psalm Book, het oudste in de Verenigde Staten gedrukte boek (Cambridge MA, Stephen Day, 1640). Dat van de Brown Library is een van de weinige authentieke exemplaren van dit hoogtepunt in de Amerikaanse

[p. 63]

boekgeschiedenis: een van de tien andere bekende psalmboeken behaalde in 2013 op een veiling van Sotheby's in New York het recordbedrag van tien miljoen euro, het hoogste dat ooit voor een gedrukt boek is betaald.

Werd om een boek van Brown een nieuwe band geplaatst, dan kreeg deze een goudgestempeld eigendomsmerk (het zogenaamde supra-libros), een ex-libris of een andere aanduiding. De roodlinnen band om Danforth's publicatie volgt het ontwerp van een van de banden die Brown om een laat-zestiende-eeuws boek liet zetten: een imitatie dus van een imitatie. Ook A matter of taste straalt in zijn typografisch ontwerp een luxe uit die overeenkomt met het ideaal van de negentiende-eeuwse boekenverzamelaars: een groot corps Bulmer-letter (geïnspireerd op neo-classicistische lettertypen), ruime interlinie en marges, en prachtig papier (van de befaamde Duitse papierfabriek Scheufelen).

Sophistication

Een andere vorm van restauratie was het volledig maken van een incompleet boek door het invoegen van bladen uit andere exemplaren of van facsimile's. In dat geval spreekt men van sophistication, ook wel van doctoring, al gebruiken sommigen die laatste term voor een verdergaande aanpassing aan de smaak van de tijd, onder meer door retoucheren. Bij een facsimile gaat het niet alleen om fotomechanische reproducties, maar ook om nauwkeurige, met de pen gekopieerde bladen. De getekende lettertypen op zo'n kopie zijn vaak nauwelijks te onderscheiden van de oorspronkelijke gedrukte.

Ook kwamen typografische facsimile's voor, waarin een werk regel voor regel werd nagezet. Een voorbeeld van dit procedé is De hystorie van die seuen wijse mannen van romen (Haarlem 1898), gedrukt door Enschedé en gezet uit lettertypen die uit oude matrijzen waren gegoten; het was een herzetting van een incunabel (Gouda, Gerard Leeu, 1479).

Onder sophistication vallen ook made-up copies, waarin ontbrekende bladen aangevuld zijn door die uit een ander exemplaar, soms zelfs uit een andere druk. De antiquarische wereld van de negentiende eeuw kende een handel in losse bladen en incomplete exemplaren, bedoeld om verzamelaars te voorzien van ontbrekende elementen. Deze vorm van restauratie werd geregeld toegepast in Gutenbergbijbels. Omdat in vroege drukken kopregels, initialen en ornamenten na de druk met de hand werden toegevoegd, zijn made-up copies gemakkelijk te herkennen. Overigens was sophistication meestal geen bedrog. In de twintigste eeuw hebben antiquaren en veilingmeesters die retouches en facsimile's wel eens verzwegen, waardoor zulke exemplaren achteraf toch als vervalsingen werden aangemerkt.

De zucht naar perfectie bracht met zich mee dat uit de band gehaalde bladen met chemische middelen werden gewassen en gebleekt. Hierdoor verdwenen niet alleen vocht- en andere vlekken, maar ook de als hinderlijk ervaren aantekeningen van lezers. Helaas bleken de gebruikte procedés op den duur vaak nieuwe vlekken te veroorzaken. Verder kon het papier nog worden verstevigd door de bladen te lijmen, dat is door een bak beenderlijm te halen. Contemporaine bindershandboeken beschrijven de technieken van wassen, bleken en lijmen; een Nederlands voorbeeld is Sébastien Le Normand, Handboek voor den boekbinder (Amsterdam 1843, hoofdstuk 13).

Waren in een exemplaar illustraties niet ingekleurd, dan liet men dat wel eens doen. Ten slotte werden boeken ‘volledig’ gemaakt door versieringen te vervolmaken of toe te voegen. Ook illustraties werden toegevoegd - niet omdat ze ontbraken, maar om een boek mooier te maken met afbeeldingen uit andere werken. Ook bij deze grangerization (Frans; exemplaires truffées), die al in de achttiende eeuw voorkwam, was het doel niet de koper te misleiden.

Al deze vormen van manipulatie werden volgens Danforth toegepast door de Browns. In de drie jaar later verschenen studie van Kristian Jensen, Revolution and the antiquarian book. Reshaping the past, 1780-1815 (2011) werden ze uitvoeriger bestudeerd en in een historisch-culturele context geplaatst. Zeer verwant aan Jensens boek is de recente studie van David McKitterick, Old books, new technologies. The reprensentation, conservation and transformation of books since 1700 (2013).

John Carter Brown liet in 1868 deze titelpagina namaken voor zijn exemplaar van A true reporte.

Danforth's A matter of taste is door deze beide boekhistorici over het hoofd gezien. In deze twee studies - fascinerende lectuur voor antiquaren en verzamelaars - wordt duidelijk dat over handschriften uit de Middeleeuwen en de Renaissance een soortgelijk verhaal geschreven kan worden als over gedrukte boeken; zie daarvoor ook Sandra Hindman e.a., Manuscript illumination in the modern age. Recovers and reconstruction (2001).

Deze handelwijzen van boekenverzamelaars - en van antiquaren - hebben tot gevolg gehad dat antiquariaats- en veilingcatalogi uit de twintigste eeuw als een aanbeveling noteren dat een boek ‘non restauré’ is. Dat zulke catalogi een wèl gerestaureerd boek eveneens aanbevelen lijkt een paradox, maar is het niet.