De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 92]

Column
Dyslexie, letters en dwalingen
Henk Gianotten

De Universiteit van Amsterdam meldde onlangs dat dyslexie een van de meest voorkomende functiebeperkingen is onder haar studenten. Ze hebben moeite om teksten snel en foutloos te lezen, waarbij opgemerkt moet worden dat er verschillende vormen van dyslexie zijn. Een universele oplossing ontbreekt, maar dat is geen reden om aan het probleem voorbij te lopen.

Goede ontwerpers kennen de typografische variabelen die de kwaliteit van het lezen beïnvloeden en kunnen door hun vormgeving de leesbaarheid vergroten. Die variabelen zijn o.a. lettergrootte, lettervorm, lettercontrast, letterwit (de ruimte rondom de lettertekens), interlinie (de afstand tussen de regels), letterkleur en achtergrondkleur. Het contrast van een tekst wordt naast de verhouding tussen letterkleur en achtergrondkleur ook bepaald door de glans van het oppervlak en de omgevingsverlichting. Meer licht met een juiste kleur vermindert de vermoeidheid en vergroot de leesbaarheid. Dyslectici zijn gebaat bij een typografie voor mensen met leesproblemen, waarbij waarschijnlijk vooral de ‘openheid’ van de lettervorm van belang is.

Nederlandse letters

Ontwerper Christian de Boer maakte ruim vijf jaar geleden het Dyslexie font, afgestemd op dyslectische lezers. Het kreeg wereldwijd aandacht, is gratis te downloaden en wordt door organisaties ingezet om althans sommige dyslectici het lezen te vergemakkelijken. Zo brengt uitgeverij Bruna haar meest verkochte boeken ook in een dyslexie-uitvoering op de markt. Iets eerder maakte de Nederlandse ontwerpster Natascha Frensch de ‘ReadRegular’, een speciale letter waar volgens haar dyslectische lezers baat bij hebben. Uitgeverij Zwijsen adopteerde deze letter en gebruikt hem voor haar school- en kinderboeken.

Beide ontwerpers maakten gesloten letters open, vergrootten de hoeveelheid letterwit, wijzigden de stokken en staarten en zorgden er ook voor dat de letters meer interlinie kregen. Zowel Frensch als De Boer zijn zelf dyslectisch en merkten dat zij teksten in hun eigen letters beter kunnen lezen.

De Boer verwijst in zijn documentatie naar wetenschappelijke onderzoeken aan de universiteiten van Twente en Amsterdam, die bevestigen dat zijn letters beter leesbaar zijn. Het eerste onderzoek waaraan hij refereert is de masterscriptie ‘Special fonts for Dyslexia?’, waarop Rinske de Leeuw in 2010 afstudeerde aan de Universiteit Twente. Zij onderzocht de leesbaarheid van de Dyslexie in vergelijking met de Arial, die veel wordt gebruikt in kantoortoepassingen.

x-hoogte

De x-hoogte is de verhouding tussen de hoogte van de onderkastletter x en die van de kapitaal X. Een relatief grote x-hoogte zou de leesbaarheid bevorderen, waarvoor De Leeuw zich beroept op eerdere onderzoeken (o.a. M.L. Bernard e.a., 2001). Ze hanteert dat gegeven ook als bewijs dat de Dyslexie beter leesbaar is dan de Arial, uitgaande van de door de ontwerper verstrekte informatie dat de Dyslexie inderdaad een grotere x-hoogte heeft.

Uit Duits onderzoek blijkt dat de ‘open’ Frutiger (onder) beter leesbaar is dan de ‘gesloten’ Arial (boven). Letterontwerper Adrian Frutiger bewees de werking van open letters al veel eerder in een vergelijking van deze Frutiger met zijn Univers fonts.

Dyslexie-editie van Jonas Jonasson, De 100-jarige man die uit het raam klom en verdween, Utrecht, Uitgeverij Bruna, 2011.

De letter die De Leeuw onderzocht

[p. 93]

heeft echter een x-hoogte die slechts 63% van de kapitaalhoogte is, en die zelfs 12% kleiner is dan die van de controleletter Arial. De Dyslexie heeft bovendien een 30% grotere kapitaalhoogte dan de Arial. Dat zijn belangrijke grootheden, die nergens in de studie worden vermeld. Bovendien voorzag De Boer de letters van extra interlinie - ook wel verticaal wit genoemd -, waardoor het corps van de 12 punt-letter automatisch 8 punt extra interlinie krijgt. De vermelding van corps 12 is dus niet correct. De ontwerper sjoemelt met de lettergrootte en met de in het font ingebouwde extra interlinie. Omdat hij elk letterteken ook horizontaal extra witruimte geeft, voldoet De Boer in één klap aan drie belangrijke criteria om de leesbaarheid te verbeteren: grotere letters, meer letterwit én meer interlinie.

De Leeuw merkte die verschillen in lettergrootte wel op: ze testte de Dyslexie in 12 punt en vergeleek de resultaten met de Arial in 14 punt, die zelfs in dat corps 11% kleiner is dan de Dyslexie in 12 punt. Door de veel bredere letters zijn de teksten in de 12 punt Dyslexie bovendien ruim 17% langer dan die in de 14 punt Arial. In haar scriptie concludeert De Leeuw dat woorden gezet uit dit speciale font door dyslectici met minder fouten worden gelezen dan woorden uit de Arial. Of dat ook voor teksten geldt en of je sneller leest moest echter nog worden onderzocht.

Wat werd er eigenlijk onderzocht?

De Leeuw vergelijkt in dit onderzoek twee lettersoorten met een verschillende vorm, een verschillende grootte, een verschillende x-hoogte en een verschillende letterwitbreedte. Zonder onderzoek te doen wijzigt ze meerdere variabelen en ten onrechte verkondigt ze dat de x-hoogte van de Dyslexie groter is dan die van de Arial. Haar onderzoek was verkennend en volgens mij onvoldoende toetsend, want ze nam de foutieve observaties van de ontwerper aan voor zoete koek.

In 2013 studeerde Tineke Pijper aan de Universiteit Twente af op het onderwerp ‘Dyslexie letters en kleurcontrast’, waarbij ze gebruik maakte van de onderzoeksresultaten van haar docent Rinske de Leeuw. Onlangs schreef Liane van Someren aan de UvA de bachelorscriptie ‘Aanwijzingen waarom dyslectici meer accuraat lezen met het lettertype Dyslexie’ en ook zij refereert uitgebreid aan de testresultaten van De Leeuw.

Geen van de drie onderzoekers twijfelt aan de positieve invloed van het afwijkende letterontwerp.

Noch hebben ze onderzocht of een andere contrastrijke schreefloze letter met dezelfde kapitaalhoogte, dezelfde extra interlinie en dezelfde hoeveelheid extra woord- en letterwit ook een verbetering van de leessnelheid en een reductie van leesfouten zou opleveren. Al die andere variabelen die de leesbaarheid positief beïnvloeden worden door De Leeuw en in haar voetspoor door Pijpers en Van Someren buiten beschouwing gelaten.

Onvoldoende bronnen?

Destijds heb ik De Leeuw schriftelijk gevraagd naar de interpretatie van de x-hoogte en geïnformeerd waarom zij de literatuur over leesbaarheid van internationale experts als Beier, Hillier en Sassoon en onze Nederlandse deskundigen als Gerrit Noordzij en Gerard Unger niet noemde. In antwoord daarop schreef ze: ‘Met de auteurs, waar u naar verwijst, ben ik niet bekend. Mogelijk dat ze bij mijn literatuurstudie niet naar voren gekomen zijn, doordat er op de Universiteit Twente geen toegang is tot literatuurbanken waar dergelijke artikelen beschikbaar zijn.’ Jammer dat de andere studenten de bevindingen van De Leeuw niet controleerden. De bibliotheek van de UvA bevat een overvloed aan materiaal over de leesbaarheid van letters, een rijke bron voor scripties en proefschriften. Studenten met dyslectische functiebeperkingen verdienen het dat er gedegen onderzoek wordt gedaan.

De Dyslexie (blauw) in 12 punt en de Arial (rood) in 14 punt. Ondanks het grotere corps blijkt de Arial nog steeds 11% kleiner dan de Dyslexie. De absolute x-hoogte van de Dyslexie is zelfs ruim 2% kleiner dan die van de Arial.

Bij dezelfde kapitaalhoogte is de absolute x-hoogte van de Arial (rood) zelfs 14% groter dan die van de Dyslexie (blauw). De relatieve x-hoogte van de Dyslexie is slechts 63%, die van de Arial 72%.

Deze tekst is gezet uit de Dyslexie van Christiaan de Boer.