De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 50]

Vechten met prenten
Louis Raemaekers en de geallieerde oorlogsvoering
Ariane de Ranitz

Aquarel van Raemaekers van een Duits mitrailleursnest, naar een schets die hij in augustus 1918 aan het front maakte. Hoover Institute Archives, Stanford University, California.

[p. 51]

De faam van politiek tekenaar Louis Raemaekers (1869-1956) reikt tijdens de Eerste Wereldoorlog tot ver buiten de vaderlandse grenzen. Hij is ongetwijfeld de meest beroemde Nederlander van zijn tijd. Zijn werk verschijnt in duizenden kranten en zijn prenten worden tot in de verste uithoeken van de wereld tentoongesteld. Hij is kind aan huis bij staatshoofden en regeringsleiders en speelt een hoofdrol in de geallieerde propaganda. The Times eert hem bij zijn overlijden in de zomer van 1956 als de enige mens die - zonder titel of status - een grote invloed heeft uitgeoefend op het verloop van de Eerste Wereldoorlog.¹

Omslag van Raemaekers, Het toppunt der beschaving, Amsterdam, Elsevier, 1915. De afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig van de Stichting Louis Raemaekers in Roermond.

1 The Times, 27.7.1956.

Anti-Duits

Na een rustig bestaan als tekenleraar aan verschillende vakscholen krijgt Raemaekers in januari 1906 de kans om zijn talent te ontplooien als politiek tekenaar, eerst bij het Algemeen Handelsblad en vanaf 1909 bij De Telegraaf. In 1914 geniet hij bekendheid als een humoristisch en scherp tekenaar, een knap portrettist en een veelgevraagd illustrator van jeugdboeken. Hij krijgt geregeld opdrachten voor affiches en boekbanden, neemt deel aan tentoonstellingen en is lid van de kunstenaarsverenigingen ‘Arti’ en ‘Sint Lucas’ in Amsterdam. Kortom, hij is een gevestigd kunstenaar, wanneer in augustus van dat jaar de Eerste Wereldoorlog uitbreekt.

De Nederlandse regering vraagt de pers om de neutraliteit te respecteren en geen artikelen te plaatsen die beledigend kunnen zijn voor de oorlogvoerende naties. Desondanks neemt De Telegraaf, met Louis Raemaekers in de voorhoede, duidelijk stelling tegen Duitsland. De krant kiest partij voor de landen die door de Duitse legers overrompeld zijn. Dit heeft een onmiddellijke reactie tot gevolg. Zowel de Duitse gezant in Den Haag als zijn Nederlandse collega in Berlijn waarschuwen dat een dergelijke houding niet getolereerd zal worden. De hoofdredacteur en de tekenaar worden door minister van Buitenlandse Zaken John Loudon in Den Haag op het matje geroepen. Maar zolang het land niet in staat van beleg of oorlog verkeert, kan de regering geen persbreidel toepassen.

Raemaekers gaat door met het tekenen van zijn felle, dramatische prenten en zet keer op keer Duitsland neer als de gewetenloze agressor. In het najaar van 1915 verspreidt zich het gerucht dat de Duitse keizer een prijs op zijn hoofd heeft gezet, maar ook dat doet de tekenaar niet inbinden. Integendeel, het zal hem alleen maar meer munitie geven om door te gaan en zijn werk internationaal op de kaart zetten.

Geallieerde propaganda

Op den duur kan de militante Raemaekers niet uit de voeten in het neutrale Nederland. Zijn grootste wapenfeiten beleeft hij dan ook buiten de grenzen. Na een succesvolle tentoonstelling in Londen en een warm onthaal in Parijs vestigt de tekenaar zich in februari 1916 in Engeland. De Daily Mail neemt voortaan geregeld prenten van Raemaekers op, die vervolgens naar Parijs en Amsterdam worden verscheept voor publicatie in respectievelijk Le Journal en De Telegraaf In Londen wordt Raemaekers benaderd door de geheime geallieerde propagandadienst, die zich onder de schuilnaam Wellington House inzet om neutrale landen het kamp van de geallieerden binnen te loodsen. In de loop van 1916 verschijnt het album Raemaekers' Cartoons met veertig van zijn meest krachtige prenten, gevolgd door verschillende edities met ondertitels in achttien talen.² Deze albums worden wereldwijd verspreid. Gelijktijdig vinden tientallen tentoonstellingen met reproducties van zijn werk plaats.

In de maanden die volgen verschijnen meerdere publicaties, variërend van luxe albums met prenten op groot formaat tot kleine ‘cigarette cards’, die als inleg in pakjes sigaretten worden meegegeven aan frontsoldaten.³ In Duitsland wordt dit niet gewaardeerd: ‘Men moet

2 Louis Raemaekers, Roemaekers Cartoons. 40 pag. Londen-New York-Toronto (Hodder & Stoughton) [1916]. Dit album is vertaald in achttien talen.

3 In Londen werden door The Fine Art Society drie grote albums gepubliceerd, die als basis dienden voor meerdere edities in Groot-Brittannië, Frankrijk en de Verenigde Staten: The Great War, a Neutral's Indictment, 1916; The Great War in 1916, a Neutral's Indictment, 1917 en The Great War, Victory Volume, 1919. Vanaf 1916 werden 10 miljoen pakjes Black Cat Cigarettes, elk met vijf prentjes van Raemaekers (uit een collectie van 140), uitgedeeld aan geallieerde soldaten.

[p. 52]

zich de gevolgen van zulk eene propaganda helder voorstellen. Vijftig millioen paar oogen zien den Keizer en het Rijk met Raemaekers oogen - d.w.z. als de verschrikking in persoon, het uitvaagsel der menschheid; de type van laagheid en willekeur’.⁴

4 Citaat uit de Kölnische Zeitung, vertaald en overgenomen in De Tijd 24.8.1916, p. 2.

Naar Amerika

Niet alleen Duitsland, ook de Verenigde Staten vormen een belangrijk doelwit van de Britse propagandadienst. Het streven is om de machtigste neutrale mogendheid in de oorlog te betrekken. Een missie onder leiding van Raemaekers' agent, maar in werkelijkheid geregisseerd door Wellington House, vertrekt in de zomer van 1916 naar Amerika om de verspreiding van zijn prenten te organiseren.

Aanvankelijk verloopt het propaganda-offensief moeizaam, maar het krijgt de wind in de zeilen nadat president Woodrow Wilson op 6 april 1917 Duitsland de oorlog heeft verklaard. Begin juli steekt de tekenaar zelf de oceaan over, om door zijn aanwezigheid zijn prenten kracht bij te zetten. Het Congres heeft ingestemd met deelname aan de oorlog, maar het Amerikaanse volk moet nog overtuigd worden van de noodzaak daarvan. In Amerika houdt Raemaekers voordrachten, geeft interviews, tekent spotprenten voor publiek en heeft ontmoetingen met president Wilson. In het hele land worden tentoonstellingen van zijn werk georganiseerd.

Louis Raemaekers, ‘De wijzen uit het Oosten’. Gesigneerd 1914, een jaar later gedrukt bij de Gebroeders Braakensiek in Amsterdam. De drie koningen van links naar rechts: de Duitse keizer Wilhelm II, zijn Oostenrijkse collega Franz Joseph en de Turkse sultan Mehmed. Een uitsnede is gebruikt voor het omslag van deze Boekenwereld.

Kort na aankomst tekent Raemaekers een contract met het krantensyndicaat van Randolph Hearst, een even slimme als discutabele zet. De Hearst-pers heeft namelijk de reputatie pro-Duits te zijn. Het is Raemaekers' eigen idee, want hij wil juist deze lezers bereiken: zij worden immers ‘dagelijks vergiftigd door tendentieuze artikelen, welke aan de zaak der Geallieerden, waartoe toen ook Amerika behoorde, enorm veel kwaad deden’.⁵

Statistieken wijzen uit dat in 1917 meer dan tweeduizend Amerikaanse kranten de prenten van Raemaekers opnemen, met een totaal van enkele miljoenen gedrukte exemplaren per maand. Het doel van zijn opdracht is bereikt. President Wilson schrijft hem: ‘It is very delightful to have you conceived of my mission as you do in these critical times of the tragedy of the world and I thank you with all my heart.’⁶

Na een rondreis van vier maanden keert de tekenaar in november 1917 terug in Londen. In het laatste jaar van de oorlog werkt hij onverminderd voort en bezoekt verschillende malen het front in Frankrijk, waar hij te gast is bij zowel de Franse, Britse als Amerikaanse troepen.

5 Citaat uit de ongepubliceerde Memoires van Raemaekers (deel II, p. 29-30), die zich in een particuliere collectie bevinden.

6 Stanford CA (USA), Hoover Institution Archives, ‘Louis Raemaekers Papers and Artwork’, Woodrow Wilson aan Raemaekers, 6.11.1917.

Latere jaren

Na de Eerste Wereldoorlog vestigt Raemaekers zich in Brussel. De politieke situatie blijft hem bezighouden en hij wijdt zowel tekeningen als artikelen aan de eenwording van Europa. Hij wil dat alle betrokken staten, vooral Frankrijk en Engeland, op economisch en militair gebied samenwerken en tegelijkertijd een wakend oog op Duitsland houden. Ook in de jaren dertig blijft De Telegraaf zijn podium, zelfs wanneer duidelijk wordt dat de

[p. 53]

rechts Na de oorlog wijkt Wilhelm II uit naar Nederland. Raemaekers tekent de ex-keizer als vermomde Volendammer. The Great War, Victory Volume, Londen 1919, pl. 75.

[p. 54]

Louis Raemaekers, ‘De adelaar in het kippenhok’. De neutrale Nederlandse kip dreigt hetzelfde lot te ondergaan als de Belgische en kan volgens de tekenaar maar beter partij kiezen tegen Duitsland. The Great War: a Neutral's Indictment, Londen 1916; eerder in De Telegraaf, 7 april 1915.

Prent van Raemaekers als wervingsaffiche voor de United States Navy. Hoover Institute Archives, Stanford University, California.

Louis Raemaekers, ‘Kreuzland, Kreuzland, über Alles’. The Great War: a Neutral's Indictment, Londen 1916; eerder in De Telegraaf, 8 oktober 1914.

Aanklacht van Raemaekers tegen de weinig daadkrachtige houding van de Amerikaanse president. Wilson: ‘Gauw, gauw ...’ Captain Yankee: ‘Uw zwaard, Sir?’ Wilson:‘Neen, mijn schrijfmachine!’ The Great War: a Neutral's Indictment, Londen 1916; eerder in De Telegraaf, 9 januari 1916.

[p. 55]

directie nazisympathieën koestert. Evenals in 1917 is hij van mening dat hij ook nu in een Duitsgezinde krant het meeste effect op de lezer kan hebben.

De Tweede Wereldoorlog brengt Raemaekers door in de Verenigde Staten, hij tekent dan niet veel meer. In 1953 kiest hij voor het eerst sinds bijna veertig jaar weer domicilie in Nederland. Hij gaat wonen in Den Haag, waar hij drie jaar later op 87-jarige leeftijd overlijdt.

Krachtige bijdrage

De verspreiding van het werk van Raemaekers is de omvangrijkste en meest succesvolle geallieerde propaganda-activiteit van de Eerste Wereldoorlog geweest. Afgezien van de kwaliteit van zijn prenten was het succes mede te danken aan het feit dat de tekenaar uit een neutraal land afkomstig was, maar geen neutraal standpunt innam. Dat maakte hem voor Wellington House een geschikte kandidaat voor de geallieerde propaganda. Andere factoren, zoals de sterke emoties in zijn prenten, de directe, journalistieke indruk die zijn werk op de toeschouwer maakte en niet te vergeten zijn charisma, welbespraaktheid en brede talenkennis versterkten zijn boodschap.

Theodore Roosevelt vat dit in het voorwoord van een album met Raemaekers' prenten als volgt samen: ‘The cartoons of Louis Raemaekers constitute the most powerful of the honorable contributions made by neutrals to the cause of civilization in the World War’.⁷

In oktober 2014 verscheen Louis Raemaekers ‘met pen en potlood als wapen’: politiek tekenaar van wereldfaam in de Eerste Wereldoorlog. Het boek is ook in een Engelse editie verschenen. In het Limburgs Museum in Venlo is tot 12 april 2015 een overzichtstentoonstelling van zijn werk te zien, onder de titel ‘Ten strijde met potlood en pen: Louis Raemaekers (1869-1956) herontdekt’. De reizende tentoonstelling ‘Louis Raemaekers: van Roermondenaar tot wereldburger’ is de komende jaren op verschillende plaatsen in binnen- en buitenland te bezichtigen. Het boek kan besteld worden op de website www.louisraemaekers.com.

Louis Raemaekers, ‘Lusitania amok’. De dolzinnige Teutoonse viert de ondergang van het Britse passagiersschip ‘Lusitania’, dat op 7 mei 1915 door de Duitse onderzeeboot U 20 tot zinken werd gebracht. 1200 opvarenden kwamen om het leven. The Great War: a Neutral's Indictment, Londen 1916; eerder in De Telegraaf, 11 mei 1915.

7 The Century Edition de Luxe of Raemaekers' War Cartoons (II), J. Murray Allison (red.), New York 1917.