De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 20]

Bertram Weihs in Museum Meermanno
Rickey Tax

Bij familie van de Oostenrijks-Nederlandse kunstenaar Bertram Weihs (1919-1958) zijn enkele honderden brieven gevonden, die hij schreef tussen 1939 en zijn overlijden bijna twintig jaar later. Weihs, geboren in Salzburg, begon in 1938 zijn opleiding aan de Graphische Lehranstalt in Wenen. De wereldgeschiedenis bemoeide zich met zijn toekomstplannen en al na drie maanden, kort na de Oostenrijkse Anschluss bij Nazi-Duitsland, hield hij op met zijn studie. Hij verliet zijn vaderland en vertrok naar Nederland.

‘Niemals aus dem Herzen bin ich ein Niederländer’

Zijn neef Hans Kohn had in Den Haag een firma in kappersarti kelen en nam hem onder zijn hoede. In 1939 schreef Weihs zich in bij de Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag, waar hij les kreeg van onder anderen Willem Jacob Rozendaal en Paul Citroen. Al in 1940 ontwierp hij voor de ex librisverzamelaar Alphons Schellart een nieuwjaarswens, wellicht door bemiddeling van Rozendaal, die eerder werk voor Schellart maakte. In diezelfde tijd vervaardigde hij zijn eerste ontwerpen voor de uitgever A.A.M. Stols.

Twee afgekeurde ontwerpen van Weihs voorde bundel Gekke bekken trekken van Simon Carmiggelt, Het boek verscheen in 1954 bij De Arbeiderspers, met de gewijzigde titel Pingpongen met een ander omslag van Weihs. Museum Meermanno, Den Haag.

Bertram Weihs, Corolien, het koetje uit Delft, Delft, Koninklijke Porceleyne Fles, 2003; herdruk van de ongedateerde editie uit de jaren 1940. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

De oorlogsjaren vielen Weihs zwaar. De familie Kohn was naar Indië gevlucht, zodat hij zijn financiële ondersteuning kwijtraakte. Met het decoreren van keramiek wist hij het hoofd boven water te houden. Tot in 1943 bleef de halfjoodse Weihs leerling aan de Academie van Beeldende Kunsten. Van september 1944 tot mei 1945 zat hij ondergedoken bij een medewerker van het bedrijf van Hans Kohn. In de laatste oorlogsjaren maakte hij enige boe-

[p. 21]

killustraties. In 1944 verscheen een illegale editie van De Gedaanteverwisseling van Kafka, waarvan een aantal exemplaren voorzien zijn van een originele tekening van Weihs. Van enkele exemplaren van Stolsuitgaven maakte hij een ‘bibliophile Einmaligkeit’ door in de marge originele tekeningen toe te voegen.

Na de oorlog rondde hij zijn studie aan de Academie af. Toen Helmut Salden uit gevangenschap terugkeerde, kreeg Weihs van de weeromstuit minder opdrachten van Stols. Hij ging daarna ook voor andere uitgevers werken, waaronder De Arbeiderspers, Allert de Lange en Boucher. In 1947 volgde hij Maarten Engelman op als typograaf bij de Haagse drukkerij Mouton & Co., maar het routinematige werk in het bedrijf beviel hem niet, In 1948 vestigde hij zich als zelfstandig kunstenaar. Hij ontwierp een paar monumentale kunstwerken, maar werkte vooral als graficus, boekillustrator en reclametekenaar. Voor het Haags Gemeentemuseum ontwierp hij enige tijd affiches. Zijn cartoons voor de dagbladen Het Vaderland en Het Parool en zijn omslagontwerpen voor boeken van Simon Carmiggelt bereikten een groot publiek. In 1950 werd hij bij de Haagse Academie aangesteld als leraar typografie en kalligrafie.

In 1957 werd Bertram Weihs opgenomen in een psychiatrische inrichting in Voorschoten. Hij leed al langere tijd aan depressiviteit. Op 22 maart 1958 maakte hij een einde aan zijn leven.

Nalatenschap

In 2012 ontving Museum Meermanno in Den Haag werk van Weihs uit de nalatenschap van Joan MacNeill en Wil Bouthoorn, beiden medestudenten van hem aan de Haagse Academie. Naast enkele drukproeven van boekomslagen, illustraties en efemeer drukwerk omvatte de schenking tekeningen, schetsen en originele ontwerpen voor boekomslagen en affiches. Onder de omslagontwerpen bevonden zich ook enkele die niet in druk zijn verschenen, zoals twee ontwerpen voor Gekke bekken trekken van Simon Carmiggelt. De titel van deze bundel werd later veranderd in Pingpong en alsnog van een omslag van Weihs voorzien. Via de schenkster van de archivalia, de inmiddels overleden Ruth MacNeill, kwam ik in contact met de weduwe van de broer van Weihs en haar zoon, eveneens Bertram geheten. Ter voorbereiding van een artikel bracht ik de familie in april van dit jaar een bezoek. Het was een vreemde ervaring om een huis in een buitenwijk van Salzburg te betreden, dat van de kelder tot de zolder volhing met tekeningen en schilderijen waarin Den Haag en met name Scheveningen een hoofdrol spelen.

Mevrouw Weihs heeft haar zwager Bertram niet persoonlijk gekend, maar wist veel herinneringen van haar man op te halen en had bovendien voor haar zoon een deel van de familiegeschiedenis opgeschreven. Naast het werk aan de wanden bleken er ook vele uitgaven en origineel werk in huis te zijn. Daaronder bevonden zich een tweetal prentenboekjes in de trant van Bertrams Catootje, het koetje van Delft en een geïllustreerde autobiografie. Verder talloze schetsen van cartoons, college-aantekeningen uit zijn Haagse academietijd, persoonlijke documenten, memoires en bespiegelingen over kunst.

Het meest opmerkelijk waren de honderden brieven die Weihs vanaf 1939 tot kort voor zijn dood in 1958 aan zijn familie schreef. Hij beschrijft daarin uitvoerig zijn levensomstandigheden en dagelijkse beslommeringen. Ook zijn studie en latere leraarschap aan de Haagse Academie, zijn relatie met docenten en opdrachtgevers, zijn werkzaamheden als illustrator en zijn kunstopvattingen komen regelmatig aan de orde. In een toekomstige publicatie wil ik, naast een levensgeschiedenis, een inventaris van het werk opnemen, waarbij deze correspondentie een onmisbare bron is. Naar aanleiding daarvan zal in Museum Meermanno een overzichtstentoonstelling worden gehouden van het werk van Bertram Weihs, Op een kortere termijn is werk van hem te zien op de expositie ‘De Verbeelders: honderd jaar Nederlandse illustratoren’, die van 17 januari t/m 17 mei 2015 in Museum Meermanno wordt gehouden.

Afgekeurd en uitgevoerd omslagontwerp van Weihs voor Rabelais, Gargantua en Pantagruel, Amsterdam, De Arbetderspers, 1955. Museum Meermanno, Den Haag