De Boekenwereld. Jaargang 30
(2014)– [tijdschrift] Boekenwereld, De– Auteursrechtelijk beschermd
[pagina 82]
| |
Column
| |
Minder witProfessor mr. dr. Georg van den Bergh (1890-1960) studeerde rechten aan de Universiteit van Amsterdam, was redacteur van Propria Cures, werd later advocaat en nog later fractievoorzitter van de SDAP in de gemeenteraad van de hoofdstad. Daarnaast was hij voorzitter van het curatorium van het Wetenschappelijke Bureau van de SDAP en schreef hij na de oorlog mee aan het beginselprogramma van de PvdA. Hij was een zoon van een van de eigenaren van de firma Van den Bergh & Jurgens uit Oss, de Nederlandse component van het latere Unilever. Van den Bergh was gefortuneerd, excentriek en erudiet. Hij was bovendien een zeer bevlogen sterrenkundige die diverse ontdekkingen in de ruimte op zijn naam had staan. Hij stond internationaal in hoog aanzien en er is zelfs een maankrater naar hem vernoemd. Van den Bergh ergerde zich mateloos aan de hoge prijs van de studieboeken voor zijn studenten. De productiekosten waren volgens hem te hoog omdat er te weinig letters op een pagina stonden. Te grote paginamarges gecombineerd met onnodige extra interlinie, waardoor de witverdeling op de pagina's resulteerde in verspilling van papier. Dat kostte veel bomen, wat slecht was voor de natuur, de maatschappij en vooral voor de portemonnee van zijn studenten. | |
TweelingdrukDe professor vond dat de ruimte tussen de regels verminderd kon worden door geen onderkastletters meer te gebruiken, maar uitsluitend kapitalen. De ruimte van de ontbrekende onderuithangende staartletters wilde hij voor een ander doel gebruiken en de extra interlinie die typografen en zetters aan gedrukte teksten meegaven vond hij volkomen overbodig. In zijn systeem genaamd ‘tweelingdruk’ werden de ruimtes tussen de regels met kapitale letters iets vergroot en opgevuld met de tekstregels van de volgende pagina. De oneven regels vormden de tekst van bijvoorbeeld pagina 1, de even regels die van pagina 2. Dankzij deze techniek konden twee pagina's worden gedrukt op de ruimte van één en kon de hoeveelheid benodigd papier met de helft verminderd worden. Om die compacte tekst te kunnen lezen moest er een celluloid raster over de pagina gelegd worden. Dat maakte eerst de oneven regels zichtbaar en bedekte de even; na lezing moest het raster een regel naar beneden worden geschoven, zodat de tekst van de even regels zichtbaar werd. Van den Bergh was ervan overtuigd dat kapitale letters beter leesbaar waren en dat ze ook minder ruimte innamen. Dat laatste is soms juist, maar de aanname inzake leesbaarheid stond haaks op de conclusies van leesbaarheidsonderzoeken van o.a. professor dr. Willen Ovink, eveneens verbonden aan de Universiteit van Amsterdam. Ten eerste is extra interlinie meestal nodig om de leesbaarheid te vergroten zonder het corps te | |
[pagina 83]
| |
wijzigen. Boekverzorgers zetten bijvoorbeeld regelmatig corps 8,5 met 1,5 punt extra interlinie of 9 punt met 2 punt extra interlinie. Daarnaast gebruikte Van den Bergh voor de tweelingdruk een vette letter in plaats van de normale romein of boekuitvoering. Hij won zo'n 15 tot 20% in de hoogte door het weglaten van de staartletters, maar verloor tegelijkertijd zo'n 30% in de breedte doordat kapitale vette tekst gebruikt werd. Vette letters zijn immers breder dan romein. Bij het zetten van vet in plaats van romein verloor hij zo ruim 12% en door het zetten in uitsluitend kapitale letters verloor hij nog eens 16%. Van ruimtewinst kon dus in het geheel geen sprake zijn. Blijkbaar raadpleegde Van den Bergh wel zetters en drukkers, maar weigerde hij hun oordeel serieus te nemen. Hij liet in 1956 een door hem geschreven juridisch leerboek uitgeven in tweelingdruk. De hoogleraar was er heilig van overtuigd dat zijn uitvinding een revolutie in boekopmaak en -productie teweeg zou brengen. | |
Géén erkenningZijn collega Arend Hagedoorn, die aan de Universiteit van Amsterdam de leerstoel in de oogheelkunde bekleedde, werd om een oordeel gevraagd. De oogarts vond dat de tweelingdruk hoge eisen stelde aan het menselijke gezichtsvermogen en vreesde dat dit systeem niet algemeen ingang zou vinden. Collega Willem Ovink, expert op het gebied van leesbaarheid en boekproductie, prees het streven om studieboeken betaalbaar te maken, maar verwees de tweelingdruk beleefd naar de prullenmand. Het was onvergeeflijk dat Van den Bergh de bestaande onderzoeken niet of nauwelijks had geraadpleegd. Enkele jaren later probeerde hij het nog eens door zijn teksten te laten drukken in rood en groen, waarbij met behulp van groene en rode folies of dito brillenglazen de juiste tekst zichtbaar kon worden gemaakt. Ook voor deze ‘meerlingdruk’ maakte hij uitsluitend gebruik van vette kapitale letters, die hij niet alleen onder elkaar, maar ook over elkaar plaatste. De uitvinder negeerde ook hier de beschikbare documentatie. Door de slechte lichtdoorlaatbaarheid van de gekleurde folies vermindert de luminantie met zo'n 50%, waardoor het contrast zeer sterk afneemt en de leesbaarheid van de toch al moeilijk leesbare kapitale teksten nog verder verslechtert. | |
MeerkleurigheidDe uitvinding van deze geniale wetenschapper en politicus werd een reuzenflop, doordat hij voorbijging aan betrouwbaar onderzoek of de conclusies daarvan niet wenste te onderschrijven.Ga naar eind1 Later werd het drukken van teksten in rood en groen nog meerdere malen gepropageerd, maar slechts op uiterst kleine schaal toegepast. In het Kerstnummer van het Drukkersweekblad van 1971 werden verschillende toekomstscenario's van de uitgeverijsector en grafische industrie beschreven, onder het motto ‘Press 99’. Ook hier werd het experimentele drukken in rood en groen in een apart katern aangeprezen. Gekleurde brillen waren bijgevoegd en men hoopte op reacties van lezers, maar die bleven uit. In een recente analyse voor mediaproducenten op het Science Centre van de Universiteit van Delft concludeerde wetenschapsjournalist Paul Groenendaal dat het toenmalige toekomstscenario voor de elektronica redelijk in de richting zat, maar dat ‘Press 99’ er inzake het 3-D drukken in rode en groene afbeeldingen en teksten compleet naast zat. Enkele maanden geleden verscheen de dichtbundel van Poetry International Rotterdam 2014, waarin de vertaalde gedichten door elkaar in rood en blauw waren gedrukt. Gelukkig stond de originele tekst er in het zwart naast, zodat slechts weinig bezoekers de gekleurde folies hoefden te gebruiken. Het is een leuke maar kostbare ontwerpersgrap, die echter nooit tot besparingen heeft geleid.
boven
Door uitsluitend in kapitaal én vet te zetten kan de regellengte tot 30% toenemen.
midden
Meerlingdruk in groen en rood. G. van den Bergh, Hoofdletters, tweeling- en meerlingdruk, Haarlem 1958-1960, proefdruk 25.
onder
De dichtbundel van Poetry International Rotterdam 2014, ontworpen door Studio Vijf 890 uit Schiedam. Met een gekleurde folie kan een van de twee in blauw en rood gedrukte vertalingen worden gelezen. Dit kleurcontrast is gebaseerd op twee kleuren van de 3D-televisie. |
|