De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 36]

Letterspijs
De bibliotheek van Umberto Eco
Frans A. Janssen

Eco in zijn bibliotheek.

In de boeken van Umberto Eco, zowel zijn fictie als non-fictie, spelen bibliotheken en boeken een grote rol. In de naam van de roos (1980) is grotendeels gesitueerd in een bibliotheek die haar toegankelijkheid beperkt door de boeken in een labyrint op te stellen. Zijn essay De bibliotheek (1981) daarentegen handelt over de vrije toegang tot de magazijnen die Amerikaanse wetenschappelijke bibliotheken bieden. De gebruiker wordt daar een soort goudzoeker die her en der zijn geluk beproeft, al is dat eerder de visie van een romanschrijver dan een wetenschapper. In de roman De slinger van Foucault (1988) onderzoeken de drie hoofdpersonen op postmodernistische wijze de geschiedenis van een esoterisch Plan van de Wereld, aan de hand van oude en moderne boeken van hermetische filosofen, alchemisten, kabbalisten, katharen, tempeliers en rozenkruisers. Eco heeft hiervoor geput uit zijn eigen bibliotheek, rijk aan esoterische boeken uit de vijftiende tot de zeventiende eeuw. ‘Ik bedenk niets, ik verzin niets’, zei hij over deze roman.

Occulte boeken

Mijn eerste ontmoeting met Eco vond in 1987 plaats in de Bibliotheca Philosophica Hermetica in Amsterdam, waarvan ik toen directeur was. Cees Nooteboom, die hem begeleidde, maakte een verslagje van dit bezoek dat hij opnam in zijn bundel Vreemd water (1991). Pas later begreep ik dat Eco op dat moment De slinger van Foucault, waaraan hij vanaf 1982 werkte, zo goed als voltooid had. Toen hij in de Amsterdamse bibliotheek een reeks ‘occulte’ boeken bekeek, bleek dan ook dat hij heel goed in de materie ingewijd was. Er waren weinig boeken waarvan hij niet de inhoudelijke, bibliografische (compleetheid) en bibliofiele (zeldzaamheid) aspecten kende. ‘Ik zou de hele Bibliotheca Hermetica wel willen hebben’, zei hij in een interview in 2013, vijfentwintig jaar na dat bezoek.

Zonder dat ik het besefte waren wij concurrenten geweest op de antiquarische boekenmarkt, zowel bij handelaren als op veilingen, en dat zou zo blijven. Wij hebben elkaar diverse malen op antiquarische boekenbeurzen ontmoet, vooral die in Milaan. Op zeker moment meende Eco dat hij mij te slim af was geweest, zoals hij meer dan eens heeft beschreven - ‘in nome della nostra conflittuale amicizia’, zoals hij er elegant aan toevoegde (in La memoria vegetale, 2006; in het Duits vertaald als Die Kunst des Bücherliebens, 2009). Het betrof een inspiratiebron van de vroege rozenkruisers, de Offenbahrung Göttlicher Majestät van Aegidius Gutman, in 1619 gepubliceerd maar veel eerder geschreven. De Amsterdamse bibliotheek, beweerde Eco, had dit boek niet opgemerkt op een in 1989 in München gehouden veiling, omdat het daar onder ‘theologie’ gecatalogiseerd was en daar zou ik geen belangstelling voor hebben. Maar de Bibliotheca Hermetica let wel degelijk op theologische boeken, omdat die ook het verzamelgebied ‘mystiek’ omvatten; bovendien had men in Amsterdam al twee exemplaren van het inderdaad belangrijke boek van Gutman, beide gekocht in 1984.

Milaan

Tussen 1992 en 2012 heb ik vijf maal het genoegen gehad Eco's bibliotheek in Milaan te bezoeken. Ook in enkele andere plaatsen staan delen van zijn in totaal 50.000 werken tellende bibliotheek, maar in zijn Milanese huis staat het grootste deel van de referentiewerken en alle boeken die gedrukt zijn vóór 1800. In interviews pleegt hij zijn collectie aan te duiden als ‘Bibliotheca Semiologica Curiosa Lunatica Magica et Pneumatica’. Wie op deze terreinen een beetje thuis is kan er een paar mooie uren doorbrengen, begeleid door deskundig commentaar van de geleerde verzamelaar.

In de salon krijg je een voorproefje: in een paar grote vitrines heeft de bewoner een kleine tentoonstelling ingericht van boeken en documenten die de bronnen zijn geweest van zijn meest recente werk. Bij mijn laatste bezoek waren dat een aantal vrijmetselaarsgeschriften uit de negentiende eeuw en occulte boeken als die van Sar Péladan, waaruit in de roman De begraafplaats van Praag rijkelijk geciteerd is. Zoals gezegd, Eco verzint niets. Omdat deze roman laat zien dat het postmodernisme wel degelijk morele kwesties aan de orde

[p. 37]

stelt - in dit geval het opkomende antisemitisme -, acht ik hem belangrijker dan de Roos. Toen ik Eco eens vroeg naar het ethisch gehalte van het postmodernisme, antwoordde hij: ‘Àls ik al een postmodernist ben, betekent dat nog niet dat ik geen geweten heb.’

De ‘studiolo’

In zijn ‘studiolo’ staan de boeken die vóór ca. 1800 zijn verschenen, waaronder veel esoterische literatuur in eerste en/of latere drukken. Het basiswerk van de hermetica, een aantal Griekse traktaten uit de derde eeuw op naam van Hermes Trismegistus, staat bekend als het Corpus Hermeticum. Daarvan bezit Eco een incunabel van de Latijnse vertaling - de derde druk die in 1481 in Venetië uitkwam - en een reeks zestiende-eeuwse edities. Ik zag er onder meer de zevende druk die in 1503 verscheen in Mainz, waar vijftig jaren tevoren de boekdrukkunst werd uitgevonden; de drukker was Johannes Schöffer, zoon van de medewerker van de uitvinder van de boekdrukkunst, Gutenberg. Het titelblad geeft in het Latijn een fraaie kenschets van de traktaten: ‘Het gouden en waarlijk goddelijke werk van Hermes Trismegistus over de macht en de wijsheid van God, in de vertaling van Marsilio Ficino uit Florence’.

Robert Fludd, Utriusque cosmi historia, deel 1, Frankfurt 1617.

Titelpagina van de zevende editie van het Corpus Hermeticum in de vertaling van Ficino, Mainz 1503.

De werken van de humanist Trithemius zijn in ruime mate aanwezig, onder meer diens Polygraphia (1518), dat door Eco werd gebruikt - naast vele andere werken uit de vijftiende en zestiende eeuw - voor zijn Europa en de volmaakte taal (1993). De geheugenkunst, die tijdens de Renaissance intensief werd beoefend en verwant is met de hermetica, is eveneens vertegenwoordigd in zijn bibliotheek; zo bezit hij onder meer het zeldzame De umbris idearum (Over de schaduwen van de ideeën, 1582) van de hermetische filosoof Giordano Bruno, die in 1600 in Rome als ketter werd verbrand. Rijk is zijn collectie aan drukken van de vroege rozenkruisers, zoals Fama Fraternitatis (De roep van de Broederschap, 1614) en Chymische Hochzeit (Het chemisch huwelijk, 1616), beide geschreven door Johann Valentin Andreae. Tot deze kring van rozenkruisers behoren ook de alchemist Michael Maier, van wie bijna alle werken aanwezig zijn, en de natuurkundige Robert Fludd, wiens tussen 1617 en 1626 verschenen hoofdwerk niet ontbreekt: Utriusque cosmi historia (De geschiedenis van de beide werelden), een overzicht van de macrokosmos (het heelal) en de microkosmos (de mens en diens activiteiten). Evenals vrijwel alle exemplaren van dit boek vertoont dat van Eco bruin uitgeslagen bladzijden, een gevolg van het gebruik van slecht, niet gelijmd papier dat vooral in Duitsland veel voorkwam.

Van de universele geleerde Athanasius Kircher bezit Eco alle contemporaine edities op één na. Omdat de jezuïet Kircher ook ten noorden van de Alpen gelezen wilde worden, liet hij de eerste druk van een aantal werken in Amsterdam verschijnen. Esoterie was voor een jezuïet verboden terrein, maar wel sneed hij in zijn omvangrijke boeken verwante thema's aan. Zijn Arithmologia sive de numerorum mysteriis (Rekenkunde of over de geheimen van de getallen, 1665) is daar een voorbeeld van.

Cultboeken

Behalve esoterische oude drukken zijn er ook boeken die íedere grote boekenverzamelaar in huis heeft of althans graag zou willen bezitten. Van deze cultboeken voor de verzamelaar zag ik in Eco's bibliotheek onder meer de eerste druk van de befaamde roman Poliphilus van Francesco Colonna, in 1499 in Venetië gedrukt (‘het mooiste boek ooit gedrukt’, lees je in populaire overzichten van de geschiedenis van de boekdrukkunst). In dezelfde categorie vallen de oorspronkelijke Latijnse versie van de Wereldkroniek/Neurenberger Kroniek van Hartmann Schedel, in 1493 in Neurenberg van de pers gekomen, en de Latijnse editie van Reis naar het Heilige Land van Bernhard von Breidenbach uit 1486. Alle drie beroemde incunabelen zijn geïllustreer d met vele houtsneden.

Bij de verwerving van een van zijn incunabelen heb ik Eco op zijn verzoek geholpen, namelijk een exemplaar van de in 1490 in Bazel gedrukte uitgave van Augustinus' De civitate dei (De stad van God). In 1995 heb ik met hem over het boek van gedachten gewisseld en namens hem onderhandeld met de Franse antiquaar die het te koop aanbood. In een interview beschreef Eco dit boek en ook daar toont hij zich een bibliofiel: ‘het is geen extreem duur boek, een Augustinus van een ongelooflijke grafische vormgeving, met een lay-out waarin tekst en commentaar per pagina bijeen staan, maar waarin ten gevolge van de wisselende lengte van het commentaar iedere pagina een andere grafische structuur heeft’ (in de krant II Sole 24 Ore, 10.03.2013).

Natuurlijk ontbreekt Spinoza niet in deze bibliotheek, maar er zijn ook eerste drukken van moderne klassieken als Ulysses van James Joyce, in 1922 in Frankrijk uitgegeven door Sylvia Beach; aan het blauwgroene omslag herken je dit cultboek al vanuit de verte. Dat de Franse zetters enkele duizenden fouten maakten verhoogt alleen maar het tekstuele belang van deze roman; het heeft enkele tientallen jaren geduurd voordat alle fouten herkend en gecorrigeerd konden worden in edities die overigens weer nieuwe fouten vertoonden.

De oude boeken - geplaatst in met glazen deuren afgesloten boekenkasten - hebben een functioneel aspect, omdat ze bij herhaling terugkeren in zijn romans en essays. Maar door de opname van befaamde bibliofiele cultboeken toont Eco zich een echte boekenverzamelaar. Dat laatste blijkt ook uit de door hemzelf samengestelde uitvoerige catalogus - aanvankelijk in kaartenbakken, later digitaal -, waarin buiten de klassieke bibliografische gegevens ook datum van aankoop, verkoper en prijs opgegeven zijn. Wanneer de Bibliotheca Philosophica Hermetica ook een exemplaar bezit, is dat telkens aangetekend!

De referentiewerken - de boeken na 1800 - staan in een grote zaal opgesteld, geordend per rubriek (Oudheid, Middeleeuwen, enz.), telkens rondom een bureau met een pc. Dit is geen werkkamer, dit is een werkpaleis.