De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 74]

De verbeelding van het notariaat
Daan Meijer

links
‘Ce que parier veut dire’, ofwel wat er achter de woorden steekt. Bij het voorlezen van het testament door de notaris spreekt de weduwe over haar grote verlies en denkt ze aan haar nieuwe fortuin. Gekleurde litho uit Le Charivari, ca. 1840, maker onbekend. Alle afbeeldingen bij dit artikel zijn afkomstig uit de collectie van de Stichting tot Bevordering der Notariële Wetenschap te Amsterdam. Fotografie: Anne Roos.

[p. 75]

Waarschijnlijk hebben vele lezers van De Boekenwereld nog nooit gehoord van de Stichting tot Bevordering der Notariële Wetenschap. Evenmin zal bekend zijn dat deze Stichting een bijzondere verzameling beheert, die geheel is opgebouwd rondom het notariaat. Deze cultuurhistorische collectie bestaat uit kunstwerken als schilderijen, prenten en tekeningen, maar ook uit boeken, penningen, aanplakbiljetten en triviale zaken als ganzenveren, stempels en krantenknipsels. Hoe divers de objecten ook zijn en uit welke tijd ze ook stammen, ze hebben alle een band met het notariaat binnen en buiten onze grenzen. Onlangs publiceerde de Stichting de fraai vormgegeven bundel De notaris in woord en beeld, die in meer dan duizend afbeeldingen deze collectie onder de aandacht brengt.

De notaris in woord en beeld, Amsterdam/Zwolle 2013. Op het stofomslag is de loketkast afgebeeld van een Friese notaris, die de Stichting in bruikleen heeft van het Fries Museum in Leeuwarden.

‘Hij is een amphibie. De helft is ambtenaar,
De helft is handelsman = notaris bij elkaar.’

Aldus de aanvang van het gedicht ‘De Notaris’ van Charivarius, pseudoniem van de letterkundige Gerard Nolst Trenité (1870-1946). Het werd bijna honderd jaar geleden geschreven, maar is nog steeds actueel: het notariaat geldt ook tegenwoordig vaak als een moeilijk te doorgronden vak. Het is omgeven met een waas van geheimzinnigheid, des te meer omdat de notaris niet graag aan de weg timmert. Als hij wel in het nieuws komt, is er gewoonlijk iets niet in de haak. Dat bevestigt dan weer de vooroordelen van de buitenwacht, die zich afvraagt wat eigenlijk het nut is van een notaris. Kan het niet zonder? De (kandidaat-)notaris moet vaak hetzelfde verhaal houden om zijn werk te rechtvaardigen.

Dat bestaansrecht staat uiteraard niet ter discussie op de universiteiten waar notarieel recht wordt gedoceerd of bij de KNB, de Koninklijke Notariële Beroepsorganisatie die vroeger de Notariële Broederschap heette. Noch bij de Stichting tot Bevordering der Notariële Wetenschap in Amsterdam, die onafhankelijk is van de KNB en in de wandelgangen de Notariële Stichting wordt genoemd. Zij werd opgericht in 1951, onder meer met de doelstelling om het ‘notarieel tekort’ te bestrijden. Dat manco was gelegen in de lagere status van de notaris ten opzichte van de verwante beroepsgroepen van rechters en advocaten. Dankzij de verheffing van de notariële opleiding tot een universitaire studie is dat tekort ruim zestig jaar later wel verdwenen, maar de Stichting bestaat nog steeds.

Het aanpakken van het ‘notarieel tekort’ was namelijk niet haar enige doel. Het opbouwen van een juridische bibliotheek, het overdragen van kennis en het verzamelen van alles wat zweemde naar het notariaat behoorden ook tot haar taken. Die laatste doelstelling heeft geresulteerd in een bijzondere collectie, die volgens het bestuur een beschrijving verdiende. Liesbeth van der Marck, oud-conservator van de Stichting, en kunsthistorica Marianne Eisma hebben zich sinds 2010 van die taak gekweten. Op 1 november 2013 is het eerste exemplaar van De notaris in woord en beeld aangeboden aan Willibrord Davids, voormalig kandidaat-notaris, voormalig president van de Hoge Raad en thans voorzitter van de Restitutiecommissie.

Bij die gelegenheid stelde Liesbeth van der Marck dat de verschijning van het boek een (voorlopig) einde betekent van ‘een zoektocht naar de verbeelding en de beeldvorming van het notariaat’. Gaandeweg zijn in die ontdekkingsreis heel wat mysteries ontrafeld. Zo is gebleken dat afbeeldingen van mannen met een ganzenveer in de hand niet per definitie betrekking hebben op notarissen. En dat de in oude juridische boeken aangetroffen arbor consanguinitatis - een stamboom die zich vanuit twee stamouders vertakt - niets zegt over het erfrecht, maar alles over huwelijksbeletselen. In het boek worden in het bestek van vierhonderd pagina's zo'n duizend objecten beschreven, een onderneming waarin Van der Marck en Eisma terzijde werden gestaan door rechtshistorici, juristen en kunsthistorici.

Een deel van de veertien hoofdstukken draagt thematische titels als ‘Nalatenschap’, ‘Huwelijk’, ‘Onroerend goed’ en ‘Rechtspersonen’, die verwijzen naar aspecten van het werk van de notaris. Daarnaast

[p. 76]

zijn hoofdstukken opgenomen met onderwerpen die aan het notariaat raken, zoals het straatsecretariaat. De voorganger van de notaris is de publieke schrijver met zijn tafeltje op straat, die tegen betaling voor analfabeten de pen voerde. Het ‘schrijvertje’ schreef wat de klant wilde-brieven, liefdesverklaringen of juridische overeenkomsten. Hij wordt wel aangeduid als ‘de achterneef van de notaris’ en is door prof. mr. Adriaan Pitlo (1901-1987) de collectie binnengeloodst.

‘Veredelt gij uw ambt’

Pitlo, van 1945 tot 1974 hoogleraar notarieel en burgerlijk recht aan de Universiteit van Amsterdam, was de geestelijke vader van de Stichting. Het eerder genoemde ‘notarieel tekort’ was een stokpaardje van hem, evenals de ‘Bildung’ of persoonlijkheidsvorming van de student. De Stichting kon in zijn ogen niet volstaan met een wetenschappelijke bibliotheek en een vakinhoudelijk discours, zij diende ook een archief en een collectie van cultuurhistorisch belang op te bouwen. Kunst en cultuur verruimen de blik op mens en samenleving, wat de notaris in spe goed kan gebruiken.

‘Lecture d'un testament’. De erfgenamen kunnen hun emoties niet verbergen bij het voorlezen van het testament. Litho van Honoré Daumier (1810-1879), Le Charivari 1853.

[p. 77]

rechts
Het opmaken van het huwelijkscontact. Rechts zit het jonge stel, links zijn de wederzijdse ouders in overleg met de notaris over de voorwaarden. Ets van Abraham Bosse (1602-1676).

‘Grace à la dote’. Dankzij de bruidsschat lukt het de ouders hun dochter aan de man te brengen. De notaris leest het huwelijkscontract voor. Gekleurde litho van Frédéric Bouchot (1798-1844).

Notarieel gereedschap: loterijtrommel uit de achttiende eeuw.

Pitlo was in de jaren dertig van de vorige eeuw begonnen met het aanleggen van een verzameling, die hij schonk aan de Stichting. Rond 1930 was hij werkzaam als particulier opleider van notariële studenten, en dat met veel succes: vanuit heel Nederland wist men de jonge privaatdocent te vinden. De keerzijde van dat succes was een hoge werkdruk en een ongezonde levensstijl, zodat hij van medische zijde het advies kreeg zijn werk enige tijd op te schorten. Hij vertrok met zijn echtgenote naar Italië en koos domicilie op Sicilië en in Napels. Tijdens zijn driejarige verblijf in Italië begon hij prenten van straatschrijvers te verzamelen, later aangevuld met beeldjes en andere objecten. Het resulteerde in een voor Nederland unieke verzameling, die in het boek wordt beschreven door Marianne Eisma.

Van een andere orde zijn de vele prenten die de Stichting heeft verzameld over het huwelijk en het erfrecht, aangelegenheden waarin de notaris vanouds een prominente rol speelt. Of huwelijken nu voortkwamen uit liefde dan wei zakelijke belangen, in beide gevallen was een contract nodig dat op zijn beurt de bemoeienis van een notaris vereiste. Op zeventiende- en achttiendeeeuwse prenten is hij vaak afgebeeld met zijn ganzenveer, gebogen over de akte. Gewoonlijk zitten de wederzijdse ouders aan tafel en houden de aanstaande echtgenoten zich afzijdig, alsof het hun niet interesseert wat er over hun huwelijk wordt afgesproken. In de loop der tijd worden de huwelijksprenten steeds karikaturaler: de notaris wordt een nare pennenlikker, de bruidegom een dandy die aast op de bruidsschat en zijn aanstaande een lelijk eendje dat eindelijk aan de man is. En dat in vele variaties.

Ook het opmaken of voorlezen van een testament veronderstelt de tussenkomst van een notaris. De vele prenten over dit onderwerp geven evenmin een gunstig beeld van hem en zijn clientèle. De notaris staat wel eens toe dat de testateur zich laat beïnvloeden bij het opstellen van zijn laatste wil. De rouwende weduwe spreekt over haar grote verlies, maar denkt intussen aan haar nieuw verworven rijkdom zonder echtgenoot. De prenten-collectie van de Notariële Stichting geeft een indringend beeld van de mens met al zijn gebreken.

Daarnaast bevat de collectie gebruiksvoorwerpen die te maken hebben met de notariële praktijk: zegels, loterijtrommels, stempels, notaristassen, veilingbiljetten et cetera. Zij bieden een bijzondere kijk op de beroepsgroep en de notariële cultuur, maar ook op de maatschappelijke context waarbinnen deze bestonden. Ook in dat opzicht is De notaris in woord en beeld een ‘amphibie’. Charivarius eindigt zijn eerder aangehaalde gedicht ‘De notaris’ met een toepasselijke vermaning:

‘Ten slott een ernstig woord, tot u gericht, notaris:
Ofschoon uw levenslast, van zorgen zwanger, zwaar is,
Bedenk: als gij uw werk met hart en hersens doet,
Veredelt gij uw ambt. En dan verdien je goed.’

Liesbeth van der Marck en Marianne Eisma (red.), De notaris in woord en beeld. De cultuurhistorische collectie van de Stichting tot Bevordering der Notariële Wetenschap. Uitgegeven door de Stichting tot Bevordering der Notariële Wetenschap, Amsterdam, in samenwerking met Uitgeverij Waanden & de Kunst, Zwolle. Voor donateurs van de Stichting bedraagt de prijs tot 1 november 2014 €45,00, incl. verzendkosten. Donateurs kunnen het boek bestellen via [e-mail]. De prijs in de boekhandel is €59,50.