De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 68]

Letterspijs
‘Mehr nicht erschienen’
Het drukkershandboek van Capelle (1826)
Frans A. Janssen

In Duitse antiquariaatscatalogi stellen de woorden ‘mehr nicht erschienen’ de koper gerust: dit ene aangeboden deel is het complete werk. Dezelfde drie woorden dienden als titel van een in 1954-1958 verschenen bibliografie van dit type boeken, dat in antiquariaats- en veilingcatalogi wordt afgekort tot MNE. Vaak gaat het om boeken die bij intekening zijn aangeboden, zoals het Manuel de la typograpbie française van Pierre Capelle (Parijs 1826). Het is het tiende in een serie Franse drukkers-handboeken, die naast een technische beschrijving van het zetten en drukken veelal een historische inleiding en een overzicht van lettertypen bevatten. De reeks ving een eeuw eerder aan met La science pratique de l'imprimerie van Fertel (1723, reprint 1971), een bron die goed bekend is onder boekhistorici. Capelles werk is niet alleen onvoltooid, maar wordt ook zelden geciteerd.

Dit is niet het enige bij intekening aangeboden drukkershandboek waarvan slechts een deel is gepubliceerd. Zo'n vakboek heeft immers een beperkte afzet en het inteken-systeem geeft de mogelijkheid de productie te onderbreken bij onvoldoende belangstelling. Het prospectus voor intekening kondigt in 1729 Palmers The general history of printing aan als een drukkershandboek, maar alleen het historische gedeelte heeft het tot de druk gebracht (1732). De kopij voor het eigenlijke handboek, bewaard in de British Library, blijkt een vertaling van het zojuist geroemde boek van Fertel uit 1723.

Evenmin voltooid is het grote project voor een compleet drukkershandboek, ondernomen door de lettergieterij De Gebroeders Ploos van Amstel. Van de Volledige beschryving van de oefening der boekdrukkunst, die het prospectus in 1765 aankondigde, verscheen alleen de eerste aflevering over lettermetaal, matrijs en stempel (1767-1768). Van de tweede aflevering is een manuscript van de hand van de lettersnijder Fleischman bewaard gebleven. Het project in zijn geheel vormt een echo van het Manuel typograpbique van de Franse lettergieter Fournier. Ook diens handboek bleef onvoltooid, al verschenen er in 1764-1768 wel twee afgeronde delen over het lettersnijden en -gieten.

Het drukkershandboek van Capelle

Pierre(-Adolphe) Capelle, de Revolutie toegedaan, vestigde zich in 1791 in Parijs als uitgever en schrijver, onder meer van komedies. Van 1818 tot 1830 was hij inspecteur van het boekwezen, zodat hij kan gelden als een deskundige. Toch neemt men aan dat hij voor de technische gedeelten de medewerking heeft genoten van de drukker van zijn boek, Thomas Rignoux, wiens monogram op het titelvignet staat (zie afbeelding); een moderne drukker, want het vignet toont de ijzeren pers die aan het begin van de eeuw in Engeland was ontworpen door Stanhope en pas na 1815 in Parijs bekend werd. Wij weten dat hij ook de tekst van het ongepubliceerde gedeelte over de drukpersen heeft geredigeerd, maar dit handschrift is niet teruggevonden (zie Nodier, Critiques de l'imprimene, ed. 1989). Capelle ontving voor het historische deel steun van de bibliothecaris Charles Nodier.

In de ondertitel bestemt Capelle zijn boek voor leerlingen, uitgevers

P. Capelle, Manuel de la typographie françoise, ou Traité complet de I'imprimerie, Parijs, Rignoux, 1826. Bijzondere Collecties van de UvA.

en ‘hommes de lettres’; Fournier dacht blijkens de ondertitel van zijn Manuel zelfs in de eerste plaats aan ‘gens de lettres’, die immers vaak betrokken waren bij het uitgeven van boeken en soms bijdroegen aan de drukkosten. Het boek is gezet uit een letter die de smaak van de tijd weergeeft, een neo-classicistisch ontwerp van Firmin Didot. De tot ca. 1800 veel gebruikte lettertypen van Fournier waren in 1826 zo zeldzaam dat Capelle slechts een afgereden type kon vinden om als voorbeeld af te drukken (p. 68). Het boek bevat enkele facsimile's van pagina's uit incunabelen, één zelfs in drie kleuren: het begin van Fust en Schöffers Psalterium uit 1457. Het zijn (als ik het goed zie) lithografieën, waarbij die in kleur drie maal op de steen moet zijn nagetekend. Het is een vroeg voorbeeld van chromolithografie in Frankrijk, want het oudste dateert van acht jaar eerder. Dat is te vinden in het Volhtändiges Lehrbuch der Steindruckerey dat Senefelder, de uitvinder van de steendruk, in 1818 publiceerde, Niet toevallig betreft het dezelfde bladzijde uit dat Psalterium.

De gepubliceerde aflevering omvat iets meer dan negentig pagina's in kwarto-formaat, bijna een vijfde van de begrote omvang. De tekst van het prospectus voor intekening - in mijn exemplaar van het Manuel meegebonden - is geheet gelijk aan het voorwoord. Het begint met

[p. 69]

Fragment van de grote, uitvouwbare letterproef in Capelles Manuel. De grotere corpsen van de romeinse lettertypen van Joseph Molé, Firmin Didot en Jules Didot worden in drie kolommen met elkaar vergeleken, Bijzondere Collecties von de UvA.

grote woorden over ‘le génie de la France’, maar gaat algauw over tot een kritische beschouwing van de voorgaande Franse drukkershandboeken, die geen van alle compleet en actueel zouden zijn: Fertel (1723), Fournier (1764-1768), Momoro (1793), Bertrand-Quinquet (1799), Vinçard (1806), Henri Fournier (1825) en Brun (1825). Inderdaad spreekt alleen Fourniers Manuel uitvoerig over de lettergieterij, maar de andere auteurs geven een compleet beeld van de gang van zaken in de drukkerij. In een recensie uit 1826 wijst Nodier erop dat de traditionele drukkershandboeken nauwelijks ingaan op de geschiedenis van het vak en de drukletter: geschiedenis en praktijk moeten samengaan in één boek, betoogt hij. Inderdaad is de eerste aflevering van Capelles Manuel grotendeels historisch van aard.

De gegevens in Capelles overzicht van de geschiedenis van de boekdrukkunst zijn onder meer ontleend aan de historische werken van Marchand (1740) en Meerman (1765). In de Coster-Gutenberg-strijd kiest hij voor de eerste; de boekdrukkunst wordt uitgevonden in Haarlem, wordt vandaar overgebracht naar Straatsburg om ten slotte te worden vervolmaakt in Mainz, Gutenberg verbleef tussen 1434 en 1444 inderdaad in Straatsburg, maar thans gaat zowat iedere historicus ervan uit dat hij pas in Mainz in het begin van de jaren vijftig begon te drukken.

De geschiedenis van de drukletter is gelardeerd met geleerde voetnoten, maar ook met fraai gedrukte voorbeelden van de besproken letters, vaak van de originele matrijzen gegoten. De familie Didot, die kort na 1780 met veel succes het neoclassicisme in de typografie introduceerde, krijgt veel lof toegezwaaid. De eerste Didot, François-Ambroise, ontwierp de vroegste typen in de strakke neo-classicistische stijl, maar Capelle wijst erop dat diens lettersnijder Vafflard aan de typen ‘une différence sensible’ gegeven heeft. Van eigentijdse letterontwerpers als Firmin, Jules en Henri Didot, Vibert en Molé wordt gezegd dat zij voortbouwden op het werk van Vafflard.

Letterproef

Naast de afgedrukte voorbeelden van letters in de lopende tekst bevat Capelles Manuel een verrassing in de vorm van een grote uitslaande letterproef, ‘Spécimen des caractères de MM. Firmin Didot, Jules Didot et Molé’. De romeinse lettertypen van deze drie tijdgenoten van Capelle worden gepresenteerd op een plano van 70 × 48 cm, in zes kolommen voor de kleinere corpsen, in drie voor de grotere (de digitale reproductie van Google Books toont deze letterproef alleen gevouwen en dus fragmentarisch - een productie-fout). Alle drie ontwerpers werkten in de neo-classicistische stijl die was ingezet door de lettersnijder Vafflard, in opdracht van Firmins vader François-Ambroise Didot; alle drie hadden vóór 1826 eigen letterproeven uitgebracht. Deze letterproef wordt niet vermeld in Audins Les livrets typographiques des fonderies françaises uit 1934 (waarin Capelles boek wel wordt genoemd), noch in de lijst met aanvullingen die Howe in 1951 publiceerde. Molé gebruikt voor de verschillende lettercorpsen de oude namen, terwijl de beide Didots het nog steeds gebruikte puntsysteem hanteren dat François Ambroise ca. 1780 ontwierp, overigens op basis van oudere bronnen. Waar Molé spreekt van ‘nonpareille’ en ‘saint augustin’, daar gebruiken de Didots de aanduiding ‘six’ en ‘douze’: punten die gerelateerd zijn aan een vaste maat, helaas niet aan de meter.

Firmin, zoon van François-Ambroise, sneed in 1783-1784 onder leiding van Vafflard zijn eerste lettertypen. Een decennium later voerde hij de kenmerken van de neo-classicistische letter tot in het extreme door: een ten opzichte van de klassieke garamont-typen overdreven contrast tussen dik en dun en rechte, uiterst dunne schreven. Jules, zoon en opvolger in de lettergieterij van Firmins broer Pierre, werkte in dezelfde stijl. Jules' werk is thans vergeten, al verscheen er in 2002 een door André Jammes verzorgde bundel met facsimile's van een aantal van zijn letterproeven; de stempels en matrijzen belandden in Haarlem bij de Lettergieterij Enschedé, die er in 1914 en 1931 uit curiositeit een letterproef uit samenstelde, deels een herzetting van de proef uit 1819. Eveneens vergeten is de grote concurrent van de Didots, Joseph Molé.

Wat geeft ons nu dit fragment van een drukkershandboek? We vinden er gegevens over een reeks Parijse letterontwerpers - merendeels onbekend - die rond 1825 actief waren. Belangrijk zijn de opmerkingen over Vafflard, waaruit geconcludeerd kan worden dat diens bijdrage in het begin van de jaren tachtig van de achttiende eeuw aan het ontstaan van de nieuwe, neoclassicistische drukletters groter kan zijn geweest dan wij aannemen (Gerard Unger heeft dan ook Capelle geciteerd in zijn in Quaerendo 2001 gepubliceerde studie over deze vroege typen). En tenslotte is er die nauwelijks bekende letterproef waarin drie lettersnijders zich presenteerden. Jammer dus dat er ‘mehr nicht erschienen’ is.