De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 24]

‘Luister naar dit droevig lied’
Twee Brabantse moordliedjes
Garrelt Verhoeven

Collectie Garrelt Verhoeven/Bijzondere Collecties van de UvA.

Op de avond van vrijdag 22 september 1911 wandelde de 27-jarige Barbara Knook van haar werk in het Brabantse Oudenbosch naar haar ouderlijk huis in Standaardbuiten. Ze had ongeveer f 150 bij zich en op een verlaten pad langs een bietenveld werd ze beroofd en vermoord. Haar lijk werd diezelfde avond rond elf uur gevonden in de naastgelegen sloot. Een getuige hoorde gillen en schreeuwen, maar dacht dat het ging om ‘gekheid tusschen een jongen en meisje’ en sloeg er geen acht op. De jonge vrouw werd gewurgd na een worsteling die bloedsporen naliet op de suikerbieten. De volgende ochtend werd ene H.K. uit Standaardbuiten aangehouden met zijn gezicht vol krabben. Hoewel hij ontkende iets met de zaak van doen te hebben, werd hij een half jaar later veroordeeld tot twintig jaar gevangenisstraf. Het gerechtshof in 's-Hertogenbosch zette in hoger beroep het vonnis om in tien jaar; het achtte de dader niet toerekeningsvatbaar en stuurde hem voor een jaar naar een ‘krankzinnigengesticht’.

De brute roofmoord was groot nieuws in het najaar van 1911, zoals blijkt uit de onvolprezen krantenbank van de Koninklijke Bibliotheek. Het nieuws verspreidde zich echter niet alleen via de kranten. Op een rommelmarkt kocht ik een jaar of wat geleden een bundeltje paperassen en bladen uit de vroege twintigste eeuw, waaronder twee gedrukte ‘moordliedjes’ uit Brabant. Het eerste bezingt in zes coupletten de moord op Barbara Knook. De tekst van zulke liederen was clichématig en kon voor verschillende moordzaken worden benut, maar deze is toegespitst op de Brabantse moord: ‘Komt vrienden luister naar dit droevig lied / Dat wij u hier verhalen / Wat thans in Brabants dreven is geschiedt / Het zijn weer moordschandalen.’

Nadat in pathetische bewoordingen de moord is verhaald, brengt het vijfde couplet de schokkende vondst van het vermoorde meisje. De schrijver verwoordt de wraakgevoelens van het publiek en voorspelt de moordenaar dat hij voor het goddelijk gerecht niet op genade hoeft te rekenen. Het laatste couplet richt zich troostend tot Barbara's ouders en wijst hen op de ‘troon van God’ waar hun kind weer ‘schoon en rein’ is.

Het tweede liedblad handelt over een andere Brabantse moordzaak uit dezelfde tijd: ‘De vreeselijke Misdaad, gepleegd op de 17-jarige Dienstbode Hanneke van de Wielo, te Ude’. Ik vond weinig over deze moord op het internet en uit de liedtekst blijkt alleen dat ze dood en bebloed werd aangetroffen in een paardenstal. Het zinnetje ‘Hebt gij het allen wel gelezen’ maakt duidelijk dat het lied minder een

[p. 25]

nieuwsbron was dan een bron van troost en verwerking. Vergelijk het met de rouw die zich ook tegenwoordig meester kan maken van de publieke opinie na aangrijpende sterfgevallen.

Het Udense lied komt voor in de verzameling Brabantse moordliederen die in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw werd bijeengebracht door een pater van de norbertijner abdij in Berne. De 850 liederen in deze collectie werden opgetekend uit de mondelinge overlevering of overgeschreven van gedrukte liedblaadjes. Cultuurhistoricus Peter Nissen wijdde een interessant artikel aan deze unieke verzameling (‘“Waar kon men ooit een wreder daad aanschouwen...”; Noordbrabantse moordliederen uit de negentiende en twintigste eeuw’, Brabants Heem XLVIII (1996), p. 1-11).

Het lied over Hanneke volgt in vier coupletten het stramien van Barbara, waarbij de laatste twee coupletten zelfs letterlijke overeenkomsten bevatten. In beide gevallen stijgt ‘een smartkreet’ op ‘uit alle harte’ en staart men ‘versteend’ naar het ontzielde lichaam; het bloed kleeft in Standaardbuiten aan ‘de blaad'ren’, waar het in Uden aan de aarde kleeft; en beide liederen voorspellen de moordenaar dat hij ‘in verdriet zal vergaan’ na zijn verschijning voor het goddelijk gerecht. Ook het metrum vertoont overeenkomst; een aanduiding van de melodie ontbreekt, maar vele moordliedjes zullen op dezelfde wijze gezongen zijn.

Beide liedjes zijn op goedkoop papier gedrukt door ‘snelpersdrukkerij’ Pasman aan de Jaffakade 7 in Rotterdam, gespecialiseerd in zulk drukwerk; liedjes voor bruiloften en partijen en blijkbaar ook moordliedjes. Ook voor dit genre ‘populair drukwerk’ geldt dat de grote aantallen waarin het is verspreid in schril contrast staan met de schaarse exemplaren die bewaard zijn gebleven. De ballade van Barbara kan zelfs een unicum zijn.

Moordliedjes werden ten gehore gebracht door straatzangers, die ook goedkoop gedrukte liedblaadjes verkochten aan de toehoorders. Misschien hadden ze een functie in de collectieve rouwverwerking, maar ze ontleenden hun populariteit vooral aan de sensatie van moord en doodslag. De oudste voorbeelden dateren uit de zeventiende eeuw en tot ver in de twintigste blijven ze verschijnen. Een zoekopdracht in de Liederenbank van het Meertens Instituut (www.liederenbank.nl) levert 667 treffers op, maar de twee Brabantse moorden ontbreken. De 850 Brabantse moordliedjes in handschrift in de verzameling van Berne maken duidelijk hoe weinig gedrukte liedblaadjes de tand des tijds hebben doorstaan.

Collectie Garrelt Verhoeven/Bijzondere Collecties van de UvA.

De vele Brabantse moordliedjes illustreren ook de criminaliteit in de provincie, waar het minder idyllisch toeging dan je misschien zou denken. In de vroege twintigste eeuw waren er heel wat gruwelijke Brabantse moorden, in Veghel, Tilburg, Gemert en andere plaatsen. Denk ook aan de beruchte Bende van Oss, die tussen 1888 en 1934 zo'n dertig moorden op haar kerfstok had. Befaamde delicten als de moord te Raamsdonk en die op de Tilburgse Marietje Kessels genereerden zelfs meerdere liedjes.

Vanouds betrokken Brabantse liedzangers hun liedbladen bij uitgevers in Antwerpen, Aarschot, Brussel en Gent, die ook op bestelling moordliederen konden leveren. Een bekende uitgever in Noord-Brabant zelf was de Roosendaalse liedzanger, dichter en drukker Frans Rombouts (1875-1971). Maar ook in Rotterdam, Den Haag en Amsterdam verschenen ‘Brabantse’ moordliedjes die het publiek op de hoogte brachten van de gruwelijkheden die zich in die provincie afspeelden. Moord en doodslag kwamen ook veel voor in Friesland en Drenthe, getuige de moordliedjes uit die streken. De film Het Zwijgen (2006) draait zelfs om een Drents moordlied, gezongen door de Friese zangeres Nynke Laverman.

In de loop van de twintigste eeuw verdween het moordlied, maar geruchtmakende moorden komen nog steeds voor. Ik eindig dan ook met een pleidooi voor eerherstel van het genre. Laat Peter R. de Vries de moord op Marianne Vaatstra samenvatten in een mooi lied, dat op een meeslepende wijze ten gehore wordt gebracht door Nick & Simon.