De Boekenwereld. Jaargang 30

[Vervolg Nieuws]

Graf Tiele wordt monument
Susan Derksen

Op 22 januari 2014 was het precies 125 geleden dat de bekende bibliothecaris en bibliograaf Pieter Anton Tiele overleed, zoals Jos Biemans meedeelde in de vorige Boekenwereld (p. 78-79). Hij vermeldde in dat artikel tevens dat het graf van Tiele van de ondergang was gered. Dat was te danken aan een oplettende donateur van de Tiele-Stichting, de heer H. Eijssens. Bij toeval had hij een jaar eerder ontdekt dat diens graf op de begraafplaats Soestbergen te Utrecht nog bestond, maar dat het geruimd dreigde te worden ten behoeve van de aanleg van de nieuwe tramlijn naar de Uithof. Een gerichte actie bij het Utrechtse stadsbestuur voorkwam gelukkig dat deze lieu de mémoire voorgoed werd vernietigd.

Inmiddels valt een nieuw wapenfeit te melden. Dankzij de inzet van de heer Eijssens, financiële steun van de Tiele-Stichting en vakwerk van steenhouwerij Jansen & Zn. is de gedenksteen op het graf gerestaureerd. Graf en grafsteen zijn opgenomen op de monumentenlijst en blijven op de plaats waar zij zich bevinden. Voor de zestigjarige Tiele-Stichting was het een unieke gelegenheid om de verdiensten van haar naamgever voor de Nederlandse boekwetenschap te memoreren. Het is te hopen dat menig onderzoeker in de voetsporen van Tiele zal treden in de roerige tijden die het boekenvak en het bibliotheek- en archiefwezen thans beleven. Gedegen onderzoek op het gebied van tekstuele media is belangrijker dan ooit.

Minisymposium ‘Gedenkboeken’

Op 31 januari 2014 organiseerde het Belgisch-Nederlands Boekbandengenootschap in de Universiteitsbibliotheek van Nijmegen een klein symposium over gedenkboeken. De bijeenkomst vloeide voort uit de tentoonstelling ‘Gedenken in feestkleed: gedenkboeken 1899-2011’, die tot eind maart in de UB van de Radboud Universiteit te bezichtigen is. Daar worden 125 gedenkboeken getoond, die verschenen naar aanleiding van een jubileum of een andere opmerkelijke gebeurtenis bij een instelling, bedrijf of vereniging.

Tijdens het symposium werd in vier lezingen het verschijnsel gedenkboek behandeld. Robert Arpots sprak over de verschillende criteria die men kan hanteren om een boek als zodanig te bestempelen. Aan de hand van die criteria zijn negenhonderd van dergelijke boeken in de UB Nijmegen bijeen geplaatst. Rens Top, conservator van de collectie boekbanden van de Koninklijke Bibliotheek, behandelde een aantal met de hand gebonden gedenkboeken uit de periode van de Nieuwe Kunst. De boekbindster Pau Groenendijk toonde enkele door haar uitgevoerde projecten die naar aanleiding van bijzondere gebeurtenissen waren ontstaan. Tenslotte sprak de restauratrice Elizabet Nijhoff Asser over de constructieve aspecten van een bijzonder soort gedenkboek, het foto-album.

[p. 91]

links Doublure uit het gedenkboek voor Abraham Koolhoven, gebonden door J.A. Loeber (l896). Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

De uitgebreide catalogus van de tentoonstelling, geheel in kleur, werd samengesteld door Jan Storm van Leeuwen en Robert Arpots. Deze is verkrijgbaar bij de Universiteitsbibliotheek. (€25,00; ISBN 978 9070 5047 79).

Feestelijke heropening Librije Enkhuizen
Ad Leerintveld

Burgemeester Baas van Enkhuizen heropent op donderdagmiddag 22 mei de Bibliotheca Enchusana, die in haar oude luister is hersteld. Deze bibliotheek, de librije van Enkhuizen, is een stadsbibliotheek die omstreeks 1620 werd gevestigd in een aanbouw aan de Westerkerk. Wegens restauratie van het kerkgebouw zijn de boeken in 1997 tijdelijk ondergebracht in de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag, die de collectie uitstekend heeft onderhouden. Vanaf mei 2006 heeft de voor dit doel opgerichte Stichting Librije Westerkerk Enkhuizen ervoor geijverd dat de collectie naar haar bakermat kon terugkeren. Met financiële steun van Vrienden en diverse Fondsen is de oorspronkelijke librije vorig jaar beveiligd en geklimatiseerd. Enkhuizen is verrijkt met een historisch monument dat getuigt van haar economische en culturele bloei in de eerste helft van de zeventiende eeuw. In de librije zijn onder andere boeken aanwezig uit de nalatenschap van Bernardus Paludanus (1550-1633), de beroemde Enkhuizer stadsdokter. Meer informatie over de librije en het openingsprogramma is te vinden op www.librije-enkhuizen.nl.

Oudste bibliotheek 450 jaar
Ad Leerintveld

Stichting Librije Walburgskerk in Zutphen viert in 2014 het 450-jarig bestaan van de unieke kettingbibliotheek met een feestelijk jubileumprogramma. In 1564 werd een bibliotheek gevestigd in een kapelachtige ruimte aan de St. Walburgiskerk. In deze librije plaatsten de kerkmeesters van de Walburg op houten lectrijnen geleerde, katholieke boeken die een tegenwicht moesten bieden tegen de naderende Reformatie. De boeken werden met kettingen vastgeketend aan een stang boven de lessenaars. Deze situatie is tot op de dag van vandaag onveranderd in stand gebleven. De librije van Zutphen is dan ook een monument en beschermd krachtens de wet behoud cultuurbezit.

Ruim 15 jaar geleden kwam de librije onder beheer van de Stichting Librije Walburgskerk Met financiële steun van vele donateurs, Rijk, Provincie en Gemeente heeft de Stichting onder begeleiding van deskundigen van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag een groot restauratie- en conserveringsprogramma kunnen uitvoeren en is een wetenschappelijke catalogus verschenen (zie De Boekenwereld 24 (2008), nr. 5, p. 320-321).

Het jubileumjaar begint tijdens het Museumweekend. Op 5 en 6 april 2014 wordt in de St. Walburgiskerk een manifestatie gehouden rondom het oude boek. Antiquaren, uitgevers, een restaurator en een boekdrukker zullen zich presenteren. Natuurlijk is ook de librije toegankelijk voor publiek. Tijdens het Monumentenweekend, 13 en 14 september 2014, zal de publieke viering van het jubileum worden afgesloten met een publiekslezing en een boekpresentatie. Tussen april en september zullen voor speciale groepen (leerlingen van het primaire en secundaire onderwijs, ouderen en natuurlijk Vrienden en donateurs) speciale ontvangsten worden gehouden.

links De Librije in de St. Walburgiskerk te Zutphen, 2004. Foto Jim Forrest.

Het jubileum wordt op 9 oktober 2014 afgesloten met een wetenschappelijk congres over historische stadsbibliotheken in Nederland, De Nederlandse Boekhistorische Vereniging participeert in het congres waarvoor zich reeds bekende boekhistorici als spreker hebben aangemeld. Meer informatie over de jubileumactiviteiten komt beschikbaar op www.librije-zutphen.nl.

De Romantische ziel

Teylers Museum in Haarlem en de Tretjakov Galerij in Moskou organiseren samen ‘De Romantische ziel’, op initiatief van kunstverzamelaar Jef Rademakers. Hoogtepunten uit de verzamelingen van Teylers, Tretjakov en Rademakers illustreren de samenhang tussen de Russische en Nederlandse schilderkunst in de eerste helft van de negentiende eeuw. De ‘noordelijke Romantiek’ is een noemer die zowel intrigerende verschillen als fascinerende overeenkomsten dekt. Aan de hand van verschillende thema's uit de Romantiek worden kunstenaars uit beide landen opgevoerd. Russische schilders als Aleksej Venetsianov, Silvestr Sjtsjedrin en Vasili Tropinin ontmoeten Nederlandse collegae als Barend Cornelis Koekkoek, Cornelis Springer en Andreas Schelfhout.

Zowel in Rusland als Nederland brachten kunstenaars in ‘pittoreske’ en ‘sublieme’ voorstellingen de wereld in beeld. Het verre en het exotische vormde een belangrijke inspiratiebron, maar daarnaast uitte zich een nieuwe hang naar het persoonlijke en intieme. Naast overeenkomsten springen grote verschillen in het oog: Nederlandse schilders bouwden voort op hun zeventiende-eeuwse voorgangers, terwijl de Russen tijdens de Romantiek de basis legden voor een geheel nieuwe verbeelding van hun land.

Anton Ivanovitsj Ivanov, ‘Het oversteken van de Dnjepr door Nikolaj Vasiljevitsj Gogol’ (1845). Tretjakov Galerij, Moskou.

Teylers Museum, Spaarne 16, 2011 CH Haarlem, 023 516 0960 en www.teylersmuseum.nl. Di-za van 10 - 17 uur, zondag van 12 - 17 uur. De tentoonstelling loopt van 1 februari t/m 25 mei 2014.

Thuis in de Bijbel

Ferdinand Bol, ‘Echtpaar in een landschap’, ca. 1648. Dordrechts Museum.

Museum Catharijneconvent toont in de tentoonstelling Thuis in de Bijbei. Oude meesters, grote verhalen hoe bijbelverhalen zijn ingebed in de kunst en cultuur van de Lage Landen. Kunstenaars uit Holland en Vlaanderen gebruikten in de zestiende en zeventiende eeuw de eigen omgeving als decor voor het weergeven van bijbelse geschiedenissen. Meesters als Jan Steen, Pieter Brueghel en Ferdinand Bol situeerden bijbelse taferelen dicht bij huis. De verloren zoon zit in een Hollandse herberg, de door koning Herodes bevolen volkstelling vindt plaats in een besneeuwd Vlaams dorp en Jezus bezoekt Martha en Maria in een zeventiende-eeuwse

[p. 92]

keuken. De tentoonstelling wordt georganiseerd in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap, dat dit jaar zijn 200-jarig jubileum viert.

Museum Catharijneconvent, Lange Nieuwstraat 38, 3512 PH Utrecht; 030 231 38 35 en www.catharijneconvent.nl. Di-vr van 10.00 tot 17.00 uur; za-zo van 11.00 tot 17.00 uur. De tentoonstelling loopt van 8 februari tot 10 augustus.

Van velerlei pluimage

Onder deze titel presenteert de Kunsthal Rotterdam, in samenwerking met gastcurator Menno Jonker, waterverftekeningen van de zeventiende-eeuwse schilder Andries Beeckman. De tentoonstelling vormt een reconstructie van de reis die Beeckman in de jaren 1650 maakte naar de Oost. Zie Menno Jonkers artikel over hetzelfde onderwerp elders in deze Boekenwereld; zie ook de Chinees op het omslag van dit nummer, die eveneens van de hand van Beeckman is. Op zijn reis portretteerde Beeckman mensen en dieren in een kleurrijk beeldverslag. Zijn exotische waterverftekeningen zijn een zeldzaamheid in de Gouden Eeuw. De tentoonstelling in de Kunsthal biedt een eenmalige gelegenheid om de originele tekeningen, die in de loop der eeuwen over Europa verspreid zijn geraakt, te bekijken. Ook zijn monumentale, anderhalve meter brede schilderij van Batavia uit het Rijksmuseum is nu in Rotterdam te bewonderen. Het werk van Beeckman wordt aangevuld met prenten, schilderijen, zeekaarten en geïllustreerde reisverhalen. De tentoonstelling wordt begeleid door een gelijknamige en rijk geïllustreerde publicatie, een coproductie van Uitgeverij Vantilt in Nijmegen en de Stichting Nijmeegse Kunsthistorische Studies.

De Kunsthal, Westzeedijk 341, 3015 AA Rotterdam; 010 - 44 00 301 en www.kunsthal.nl. Di-za 10 - 17 uur, zo 11 - 17 uur. De tentoonstelling is te zien van 1 maart tot 12 mei.

links Andries Beeckman, Ambonese dansende krijger in geel gewaad. Bibliothèque nationale de France, Parijs.

O'Hanlons Helden

De fascinatie van Redmond O'Hanlon voor negentiende-eeuwse ontdekkingsreizigers kwam in dit nummer al eerder ter sprake (zie het artikel van Alexander Reeuwijk over Richard Francis Burton). Het gelijknamige VPRO-programma toont O'Hanlon in actie bij de naspeuringen naar zijn helden, die hem geregeld in bizarre situaties doen belanden. De Amsterdamse thuisbasis van O'Hanlon is de Artis Bibliotheek, onderdeel van de Bijzondere Collecties van de UvA. In de uitgezonden programma's werden beelden van woestijnen, oerwouden en hooggebergten afgewisseld met rustgevende shots die O'Hanlon toonden in de fraaie ambiance van deze negentiende-eeuwse bibliotheek, omringd door de boeken van zijn helden. Het publiek kon de afgelopen reeks uitzendingen meemaken in de Artis Bibliotheek, toegelicht door O'Hanlon.

Redmond O'Hanlon in de Artis Bibliotheek. Foto VPRO/ Matthieu van den Berg.

In samenwerking met de VPRO en de Bijzondere Collecties van de UvA organiseert Museum Twentse Welle in Enschede een tentoonstelling over O'Hanlons Helden. Daartoe zijn veertien Wunderkammern ingericht, elk gewijd aan een Held. Richard Burton, Henry Wickham, Alexandrine Tinne en tutti quanti: ze krijgen allemaal hun eigen rariteitenkabinet met dieren, planten, fossielen, instrumenten, kaarten, boeken en persoonlijke bezittingen zoals amuletten, kleding, souvenirs en trofeeën. De twaalf personages uit de tv-serie worden aangevuld met Charles Darwin en Alfred Wallace, die in 1858 hun ideeën over het ontstaan der soorten presenteerden. Tijdens de tentoonstelling gaat O'Hanlon op vijf avonden in gesprek met bijzondere gasten over natuuren cultuurhistorische thema's.

Museum Twentse Welle, Het Rozendaal 11, 7523 XG Enschede; 053-4807680 en www.twentse welle.nl. Di-zo 11.00 tot 17.00. De tentoonstelling is te zien tot en met 31 augustus 2014.

Ramses Shaffy

Het archief van Ramses Shaffy (1933-2009) werd in 2012 overgedragen aan de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Het vormt de basis van ‘Ramses Shaffy, de tentoonstelling’, gewijd aan zijn leven en werk, maar in ruimere zin ook een beeld van de tijd waarin hij leefde. Veel van Shaffy's eigendommen worden voor het eerst tentoongesteld. Behalve uit de privécollectie wordt geput uit de archieven van Film Instituut Eye en het voormalige Theater Instituut Nederland (nu beheerd bij de Bijzondere Collecties). De familie Snellen - de pleegfamilie waar Shaffy een deel van zijn jeugd doorbracht - stelde persoonlijke documenten beschikbaar. Een van de grootste stukken op de tentoonstelling is de enorme pianovleugel waarmee Shaffy zijn liedjes componeerde. De aquarellen van zijn hand waren nooit eerder te zien. De tentoonstelling toont Shaffy als veelzijdig zanger, kunstenaar en acteur, maar ook als mens. Dankzij de combinatie van beeld en geluid, foto's, persoonlijke documenten, affiches en kostuums stapt de bezoeker de wereld van Shaffy binnen: het Amsterdam van de jaren '60 en '70.

Bijzondere Collecties van de UvA, Oude Turfmarkt 129 (Rokin), Amsterdam. [phone] en www.bijzonderecollecties.uva.nl. Di-vr 10-17 uur, za-zo 13-17 uur. De tentoonstelling is te zien van7 maart t/m 1 juni.