De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 76]

Column
Ovink en de verkeersborden
Henk Gianotten

De ANWB-letters van Gerard Unger.

De nieuwe letters voor de waarschuwingsborden van Rijkswaterstaat.

Tot de Tetterode Collectie van de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam behoren vele boeken en documenten van wijlen prof. dr. Willem Ovink, hoogleraar van 1956 tot 1982. Zijn werkterrein omvatte de geschiedenis en esthetiek van de drukkunst en de daarmee samenhangende grafische technieken. Van 1946 tot 1977 was hij bovendien esthetisch adviseur bij de Lettergieterij Amsterdam (voorheen Tetterode) en combineerde aldus de wetenschap met de praktijk. Ovink publiceerde vele boeken en talloze artikelen en had grote invloed op de grafische vormgeving in de eerste drie decennia na de Tweede Wereldoorlog.

In 1938 was Ovink aan de Universiteit van Utrecht cum laude gepromoveerd op het proefschrift Legibility, Athmosphere-Value and Forms of Printing Types. Onderdeel van zijn onderzoek was een leesbaarheidsanalyse van verschillende lettersoorten, met de bedoeling dat boekverzorgers op gefundeerde wijze hun letterkeuze konden beargumenteren. Leesbaarheid is sinds die tijd veel belangrijker geworden, omdat de hoeveelheid letters meer dan verhonderdvoudigd is, de weer-gavemogelijkheden via andere media vergroot zijn en het gebruik van kleur en kleurcontrast enorm is toegenomen.

Slecht leesbare teksten resulteren in een langzame leessnelheid, foutieve woordherkenningen en het niet tijdig of onjuist interpreteren van de aangeboden informatie. Kwaliteitsverschillen zijn afhankelijk van de lettervorm, de lettergrootte, de witverdeling tussen de letters, woorden en regels, de kleur, de ondergrond (krant, boek of scherm), de omgevingsverlichting en de tijd die beschikbaar is om de informatie op te nemen.

Kennis over die onderwerpen is bij goed opgeleide en ervaren grafische ontwerpers en boek verzorgers aanwezig en kon vroeger juist worden toegepast omdat de vakman de typografie en de letterkeuze bepaalde. Sinds de introductie van thuiscomputers en het fenomeen van DTP zijn steeds meer typografische leken verantwoordelijk voor de vormgeving. Dat verklaart tevens waarom overheidsinstellingen en bedrijven gebruik maken van duidelijke huisstijlen en hun werk-

[p. 77]

nemers dwingen volgens vaste typografische instellingen te werken. Daarnaast ziet de overheid er tegenwoordig op toe dat bijvoorbeeld medische bijsluiters, voedingsinformatie en bewegwijzering voldoen aan internationaal gehanteerde richtlijnen voor het lettergebruik, waarbij veiligheid en toegankelijkheid van informatie belangrijke factoren zijn.

ADA en DIN

De Amerikaanse overheid hanteert de zogenaamde ADA-normen op basis van de American Disabilities Act, die vastleggen waaraan letters in verschillende toepassingsbereiken moeten voldoen voor al dan niet gehandicapte lezers. Amerikaans onderzoek toonde aan dat de beste lettertypen voor bewegwijzering ook zeer geschikt zijn voor bijsluiterteksten. Van de oorspronkelijk voor verkeersborden vervaardigde Clearview fonts zijn nu ADA-uitvoeringen beschikbaar waarin de relevante lettervormvanaties zijn vastgelegd. De letters hebben een laag vormcontrast, een minimale verhouding tussen letter en letterwit en een minimale verhouding tussen onderkast- en kapitaalhoogte.

In Europa doen we iets soortgelijks met de DIN 1450 standaard. De werkgroep die deze opstelde bestond naast de voorzitter - de Nederlandse ontwerper Albert-Jan Pool - uit vertegenwoordigers van overheden, letterproducenten, typografen en andere deskundigen op het gebied van leesbaarheid. Men verdeelde het toepassingsbereik in vier groepen, te weten signage (bewegwijzering en verkeersborden), display (grote kopregels en lichtreclames), leestekst en consultatietekst (denk bij het laatste aan voetnoten, foto-onderschriften en bijsluitertekst). Bij de grote letters van de verkeersborden en de kleine van de reisgids blijken ook hier vrijwel dezelfde normen van toepassing te zijn. Je hoeft binnenkort dus niet meer te gokken of een lettersoort goed leesbaar is voor een specifieke toepassing, want je zult aan de aanvullende metadata van het font kunnen zien of die letter daaraan kan voldoen.

Letters op reis

In Nederland hanteert de ANWB sinds bijna twintig jaar voor verkeersborden op rijks-, provincie- en gemeentewegen de bekende letters die door de graficus Gerard Unger zijn ontworpen. Voor die tijd waren er verschillende minder goed leesbare lettersoorten voor die toepassing in gebruik. Rijkswaterstaat heeft ook andere partijen toegestaan verkeersborden te plaatsen maar bleef, net als veel gemeenten, de oude en minder goed leesbare letters gebruiken. Uitsluitend voor de bouw- en waarschuwingsborden van RWS worden de Rijksoverheid Sans Sign letters van ontwerper Peter Verheul ingezet. Waarom de overheid de perfecte letters van Unger en Verheul niet op alle Nederlandse verkeersborden laat toepassen blijft overigens een raadsel.

Bij onze oosterburen wordt relatief veel onderzoek gedaan naar de leesbaarheid van letters voor specifieke toepassingen. Zo onderzocht men onder welke beeldhoek, bij welke afstanden en welke rijsnelheid plaatsnaamverwijzingen het beste leesbaar zijn. Uit recent onderzoek blijkt dat bij de commercieel verkrijgbare reguliere letters de Frutiger voor signage de beste resultaten geeft. Voor menig ontwerper was dat geen verrassing, want Paul Mijksenaar, dé expert in bewegwijzering, gebruikte de Frutiger o.a. voor Schiphol en JFK in New York. Ook de bewegwijzering en huisstijlen van de NS, ProRail en Structon zijn daarop gebaseerd.

Onderweg in het buitenland kom je verschillende lettersoorten voor bewegwijzering tegen. In Duitsland zijn dat o.a. de DIN Mittelschrift letters, terwijl de Vialog van ontwerper Werner Schneider veel wordt gebruikt in het openbaar vervoer. Ook deze schreefloze letter staat ruim in het wit en is mede daardoor zeer geschikt voor toepassing in de vierde groep uit de DIN-standaard (tekst voor voetnoten, verpakkings-informatie en bijsluiters).

Ga je naar Zwitserland en Frankrijk, dan kun je ook daar de Frutiger op borden aantreffen. De meest bekende toepassing is het vliegveld Charles de Gaulle bij Parijs, waarvoor de Zwitser Adrian Frutiger in 1975 de naar hem genoemde letter ontwierp. In de VS kom je op veel vliegvelden de Helvetica en Univers letters tegen, die minder geschikt zijn maar toch vaak worden gebruikt. Vandaar dat de overheid ingreep en de ADA-richtlijnen opstelde. De twee bekendste Amerikaanse letters op verkeersborden zijn de Interstate van Tobias Frere-Jones en de eerder genoemde Clearview van James Montalbano. Beide letters zijn erg populair onder grafische ontwerpers en worden ook intensief toegepast bij reclamedrukwerk en verpakkingen.

De Frutiger, toegepast op verkeersborden.

De DIN Mittelschrift, zoals die in Duitsland wordt gebruikt voor bewegwijzering.

De Vialog wordt vaak toegepast in het openbaar vervoer in Duitsland.

De Clearview van James Montalbano wordt in de Verenigde Staten veel gebruikt op verkeersborden.

De resultaten van leesbaarheidsonderzoeken worden steeds breder toegepast, waardoor de functie belangrijker wordt dan de vorm. Mede dankzij de inzichten van mensen als Adrian Frutiger, Gerard Unger, Paul Mijksenaar en Willem Ovink kunnen wij nu comfortabeler reizen.