De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 58]

Letterspijs
Regelgeving in 1744
Frans A. Janssen

Het titelblad is duidelijk: de Code de la librairie, in Parijs uitgegeven in 1744, geeft de teksten van de Franse wetten op het uitgeven, drukken en verhandelen van boeken zoals die in 1723 zijn vastgesteld en in 1744 voor heel Frankrijk geldig zijn verklaard. Ze gaan vergezeld van ‘conférences’, teksten van voorgaande regels en verslagen van rechtszaken die plaatsgevonden hebben (een soort jurisprudentie dus). De uitgever is de ‘communauté’, ook ‘corps de la librairie et imprimerie de Paris’ genoemd, dan wel ‘confrairie’, ‘chambre syndicale’ of ‘syndicat’: de organisatie van de werkgevers in het boekenbedrijf, enigszins te vergelijken met onze boekhandelaarsen boekdrukkersgilden. Uit de opdracht aan de bestuurders van die organisatie blijkt dat de auteur de uitgever Claude-Marin Saugrain was. Hij was destijds ‘syndic’, voorzitter van het bestuur van het syndicaat en als zodanig belast met het toezicht op het Parijse boekenbedrijf.

In zijn voorwoord verdedigt de auteur de keuze voor het duodecimoformaat van dit boek, waarin alle wetteksten en hun commentaren in 550 dicht bedrukte pagina's zijn geperst: men heeft dan het reglement voor dagelijks gebruik altijd bij de hand, staat er. Het boek bevat een breed scala aan gegevens. Het is bedoeld voor boekhandelaren (die veelal ook een uitgeverij en drukkerij hadden), drukkers (die alleen in opdracht werkten) en lettergieters. Het werk is onder boekhistorici tamelijk bekend, maar dixhuitièmisten citeren het weinig, ook al is het door twee facsimileuitgaven (1971 en 2011) en door een digitale reproductie (books.google.fr) gemakkelijk bereikbaar. Wat staat er in dit boek? Vormt die regelgeving een afspiegeling van de gang van zaken of gaat het om een werkelijkheid-op-papier?

Censuur

Kijken we allereerst naar de status van de Code de la librairie. Het syndicaat was geen overheidsinstelling, maar een beroepsorganisatie. Ook al was de ‘syndic’ geen ambtenaar, hij was verantwoording schuldig aan het hoofd van de politie, de ‘lieutenant général de police de Paris’. De uiteindelijke verantwoording droeg de ‘chancelier’, de hoogste ambtenaar in het koninkrijk, die met betrekking tot het boekenbedrijf de ‘direction de la librairie’ onder zich had. Het hoofd daarvan was de ‘directeur de la librairie’, tot wiens taken het verlenen van toestemming tot uitgeven en drukken van een werk behoorde. Hij verzorgde de uitgifte van privileges en approbaties, en was aldus verantwoordelijk voor de censuur, zo berucht in het achttiende-eeuwse Frankrijk. Dit systeem van toezicht begon zich in het begin van de eeuw te ontwikkelen. Het doel van de Code was zowel de goede orde bij het uitgeven en drukken te bevorderen als de kwaliteit van het drukwerk te verbeteren, maar uiteindelijk ging het om de beheersing door de overheid van het hele boekenbedrijf. In het bijzonder waren de toegang tot het beroep van meesteruitgever of -drukker en de vrijheid van drukpers aan grote beperkingen onderhevig.

Code de la librairie, Parijs 1744. Bijzondere Collecties van de UvA.

Laten we enkele van die regels bekijken. De controle op het boekenbedrijf en in het bijzonder op de inhoud van de boeken geschiedde op verschillende manieren. Het begon er al mee dat alleen door de overheid geaccrediteerde uitgevers en drukkers het vak mochten uitoefenen. Overigens had ook de boekenwereld er baat bij dat de hoeveelheid concurrerende bedrijven werd beperkt. Het aantal bedrijven was per stad vastgesteld; voor Parijs was het maximum 36 (in de praktijk waren het er meer). Juist bij kleindrukwerk als nieuwsbladen, rapporten en affiches moesten naam en adres van de uitgever op het titelblad vermeld staan, terwijl de naam van de drukker - indien deze niet dezelfde was als de uitgever - aan het einde van het werk een plaats toegewezen was. Dit type publicaties viel niet zonder reden direct onder het hoofd van de politie. Het was verboden een werk buiten Frankrijk te laten drukken, en de boekhandelaar moest uitgaven van onbekende herkomst aan de ‘syndic’ voorleggen.

Privilege en approbatie

Om te kunnen verschijnen moesten in een boek een privilege en een approbatie worden afgedrukt. Het

[p. 59]

privilege - het recht om een werk gedurende enige jaren als enige te mogen uitgeven - bood de uitgever (en soms de auteur) enige bescherming tegen nadruk. In tegenstelling tot omringende landen was het in Frankrijk verplicht gesteld, opdat de overheid de hele boekenproductie kon overzien. Ook dit was een regel zowel in het belang van de uitgevers als van de overheid.

Condillac, Traité des animaux, 1755. ‘A Amsterdam et se vend à Paris’: voorbeeld van een ‘permission tacite’. Bijzondere Collecties van de UvA.

De approbatie - een verklaring dat er geen bezwaar was tegen de tekst van het werk - vormde een tweede mogelijkheid om de te verschijnen boeken te controleren, dit keer op de toelaatbaarheid van de inhoud. Dit was een rechtstreeks censuurmiddel, dat zich expliciet richtte tegen publicaties ‘contre la Religion, le service du Roy, le bien de l'Etat, la pureté des moeurs’ (p. 341). Censors bekeken de volledige kopij, inclusief voorwoorden en opdrachten, en na de druk moesten zowel de kopij als een exemplaar van de druk door hen gezien worden om eventuele verschillen vast te stellen. In de jurisprudentie bij deze bepaling zijn voorbeelden gegeven van boeken die verboden werden omdat de druk afweek van de goedgekeurde kopij. Indien ontdekt werd dat een boek zonder privilege of approbatie was uitgegeven en gedrukt, dan konden zowel de drukkerspatroons als diens bedrijfsleiders, correctors en zetters vervolgd worden.

Werknemers

Ook in het belang van de leden van het syndicaat waren bepalingen die tot doel hadden de toegang tot het meesterschap te beperken. Knechts die een eigen bedrijf wilden beginnen moesten een leertijd van vier jaren doorlopen en een certificaat van de universiteit van Parijs overleggen waaruit hun kennis van het Latijn en het Grieks bleek. Aanvullende eisen waren een voordracht door vier leden van het syndicaat en een grote som geld. Voor zonen van meesters waren de eisen echter veel minder streng.

De knechts werden ook op andere wijzen kort gehouden. Zo was er een verbod op werknemersorganisatie in de drukkerij (de zogenaamde ‘chapelle’, in Nederland kapel geheten). Ook geeft Saugrain enkele waarschuwingen tegen het gebruik van alcohol: op dronkenschap volgt ontslag en de drinker kan niet meer bij een andere Parijse drukkerij aangenomen worden. Al vanaf de zestiende eeuw komen wij dergelijke waarschuwingen tegen, onder meer in de reglementen van de drukkerij van Plantijn.

De regelgeving strekt zich ook uit tot de kwaliteit van de lettertypen, van het papier en van de correctie. Hier treft ons af en toe een technisch detail, zoals het gebruik van een grotere letterhoogte voor rooddruk. De regelgeving strekte zich zelfs uit tot deze techniek, waarbij rood te drukken tekstgedeelten uit letterstaafjes van een grotere hoogte werden gezet; na het inkten en afdrukken werden deze vervangen door wit, waarna een tweede, zwarte, drukgang plaatsvond.

Permission tacite

De regelgeving in de Code de la librairie geeft ons veel informatie over het Franse boekenbedrijf in de achttiende eeuw, al moet erkend worden dat de praktijk niet altijd met de voorschriften overeenkwam. Dat laatste bleek in de decennia die op de publicatie van de Code volgden. Zo beschreef Malesherbes, ‘directeur de la librairie’ van 1750 tot 1763, de praktische problemen in enkele Mémoires, die overigens pas in de negentiende eeuw werden gedrukt; ze betroffen in het bijzonder het gebrek aan ruimte voor de uitgevers en daarbinnen vooral de censuur. Hij was het die literatuur en filosofie beschermde door een zogenaamde ‘permission tacite’ toe te staan: toestemming tot drukken buiten approbatie en privilege om - en dus ook buiten de censuur om. Boeken met een ‘permission tacite’ zijn te herkennen aan het ontbreken van privilege en approbatie en aan een formulering op het titelblad als ‘A Amsterdam, et se vend à Paris chez...’. Daarmee werd aangegeven dat zo'n boek niet in Parijs was gedrukt en daar alleen maar werd verkocht. Uiteraard was het van de pers gekomen van de op het titel-blad genoemde drukker/uitgever.

Malesherbes hielp ook Rousseau om zijn werken, waarvoor in Frankrijk geen toestemming tot drukken te verwachten was, in Amsterdam uit te geven bij Marc-Michel Rey: het heen en weer sturen van drukproeven liep over zijn bureau. Ook zijn opvolger Sartine, eveneens bevriend met de Verlichtings-filosofen, voelde zich voortdurend gemangeld tussen regels en praktijk, tussen plicht en wens. Dat laatste geldt ook voor Diderots bekende Lettre sur le commerce de la librairie (ook pas na 1800 gedrukt), al was hij geen ambtenaar met verantwoordelijkheid tegenover het gezag.

De regelgeving in de Code bleef - met enkele wijzigingen zoals die van 1777 - geldig totdat aan het begin van de Franse Revolutie, in 1789, alle wetten betreffende het boekenvak werden opgeheven. Die vrijheid heerste niet lang: al spoedig kwamen er nieuwe regels. In 1826 werd een overzicht van alle oude en nieuwe regels gepubliceerd: F.A. Pic, Code des imprimeurs, libraires, écrivains et artistes, die een jaar later werd herdrukt.