De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 28]

Aleppo in kleur
Garrelt Verhoeven

De stad Aleppo in Noordwest-Syrië vormde de afgelopen maanden het trieste toneel van de oorlog tussen het Syrische leger en de rebellen. In de ‘Slag om Aleppo’ probeerden de rebellen van het Vrije Syrische Leger de stad in te nemen. Het regeringsleger reageerde met bombardementen en helikopteraanvallen, waarbij talloze inwoners werden gedood. Ook vele cultuurschatten in de oude stad gingen verloren.

‘Aleppo’. In kleur gedrukte kopergravure (29,5 × 103 cm) met een panoramisch gezicht op Aleppo en karavaanhandelaars op de voorgrond. Corneille le Brun, Voyage au Levant. Delft, Henri de Kroonevelt, 1700. Bijzondere Collecties van de UvA

Tegen het eind van de zeventiende eeuw verbleef de Nederlandse schilder en reiziger Cornelis de Bruijn (1651-1727) geruime tijd in Aleppo. Nadat hij zich als beginnend kunstenaar in Rome drie jaar lang had bekwaamd in het schildersvak, vertrok hij in 1677 naar het Nabije Oosten. Zijn reis voerde hem langs de Griekse eilanden en door het huidige Turkije, Egypte, Palestina, Cyprus en Syrië, Hij verbleef bij kennissen en landgenoten en legde zijn impressies vast in tekeningen, aquarellen en schilderijen. Van mei 1682 tot april 1683 woonde hij in Aleppo, waar hij een onderkomen vond bij karavaanhandelaars. In 1684 ging hij terug naar Italië, waar hij acht jaar werkte bij de schilder Carlo Loth in Venetië. Na een afwezigheid van bijna twintig jaar keerde hij in 1693 terug naar zijn geboortestad Den Haag.

In Nederland besloot hij een boek te maken over zijn reizen, dat hij illustreerde met gravures op basis van zijn tekeningen en aquarellen. In 1698 verscheen het in eigen beheer uitgegeven Reizen door de vermaardste deelen van Klein Asia, dat hij financierde door belangstellenden van tevoren te laten intekenen. Het boek werd een groot succes en twee jaar later verscheen een Franse vertaling onder de titel Voyage au Levant. Beide werken liet De Bruijn drukken bij de Delftse boekdrukker Hendrik van Krooneveld. Voor het graveren van de koperplaten naar zijn tekeningen en aquarellen schakelde hij de beste vaklui in, zoals Jan Luyken en Petrus Schenk. Meer dan tweehonderd gravures sieren het boek, waaronder grote stadsgezichten van Constantinopel, Palmyra en Aleppo, die als ‘uitkfappers’ in het boek werden gebonden.

[p. 29]

Hoe indrukwekkend ook, de prenten in zwart-wit halen het niet bij de oorspronkelijke gekleurde aquarellen. Ook niet wanneer ze met de hand werden ingekleurd, zoals met sommige exemplaren van het boek gebeurde. De zware, zwarte lijnen van de gravure blijven immers zichtbaar, zoals de contourlijnen in een kleurplaat. Maar juist in de jaren rond 1700 kwam een nieuwe techniek in zwang om kopergravures in kleur te drukken. Bij dit procedé - uitgevonden door Johannes Teyler - werd gekleurde inkt met behulp van tampons op de plaat aangebracht, waarna deze in verschillende kleurtonen werd gedrukt. Vanaf omstreeks 1695 was er in Amsterdamse minstens één atelier waar met behulp van deze techniek in kleur werd gedrukt. Ruim vijf jaar geleden bemachtigden de Bijzondere Collecties van de UvA op een Brusselse veiling het oudst bekende in kleur gedrukte boek: het Tooneel der voornaamste Nederlandse huizen en lusthoven (Amsterdam, Carel Allard), dat kon worden gedateerd op 1697 (zie De Boekenwereld 24 (2008), nr. 4).

Tegen het einde van de zeventiende eeuw moet Cornelis de Bruijn de resultaten van de vroege kleurendrukken hebben gezien. Enthousiast over deze nieuwigheid liet hij rond 1700 - kort voor aanvang van zijn tweede grote reis - twee exemplaren van zijn reisboek voorzien van in kleur gedrukte gravures: een van de Nederlandse editie uit 1698 en een van de Franse uit 1700. Omdat de techniek het nadeel had dat gekleurde arceringen weinig ‘toon’ opleverden in de afbeeldingen, werden grotere vlakken met een penseel ingevuld met lichte inkt. Deze twee bijzondere boeken bewaarde De Bruijn in zijn huis in Amsterdam, naar de Duitse reiziger Zacharias Conrad von Uffenbach meedeelt. Hij bezocht de beroemde reiziger, die hem vol trots de twee boeken liet zien met de in kleur gedrukte prenten.

Vermoedelijk is het Nederlandse exemplaar in later eeuwen ten prooi gevallen aan prentenknippers, want losse, in kleur gedrukte gravures daaruit worden in diverse collecties aangetroffen. De gekleurde Voyage au Levant dook pas weer op in de twintigste eeuw en was lange tijd in het bezit van een Duitse verzamelaar. Toen diens bibliotheek in New York onder de hamer kwam, sloegen onze voorgangers toe: met steun van de Vrienden van de Universiteitsbibliotheek, het Herman de la Fontaine Verwey Fonds en enkele andere geldschieters werd het unieke boek voor de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam verworven.

Destijds verkeerde men nog in de veronderstelling dat dit het vroegste boek was met platen in kleurendruk. De genoemde editie van Carel Allard bleek een paar jaar ouder, maar de kwaliteit van de monumentale gravures van Cornelis de Bruijn is onovertroffen. De Voyage au Levant is een topstuk in de grote verzameling reisboeken van de Bijzondere Collecties.