De Boekenwereld. Jaargang 30

[p. 14]

Wanschepsels & overwinteringen
Garrelt Verhoeven

In 1991 randde ik mijn studie af met een doctoraalscriptie over de Amsterdamse drukker en boekverkoper Gillis Joosten Saeghman (1619-1704), die meer dan zestig jaar actief was als uitgever. Ik heb destijds mijn uiterste best gedaan om al het drukwerk te achterhalen dat van zijn pers is gekomen. Volgens de regels van het métier speurde ik in kaartenbakken, bibliografieën, catalogi en andere naslagwerken naar zijn uitgaven. In de Leidse Universiteitsbibliotheek was ik de allereerste onderzoeker die voor deze fondsreconstructie een ‘uitdraai’ kreeg uit de Short Title Catalogue of the Netherlands (STCN), die toen nog in de kinderschoenen stond.

Saeghmania

Zo'n besmetting laat je nooit meer los. Nog steeds kan ik het niet laten om op onbewaakte ogenblikken de zoekterm ‘Saeghman’ in te tikken in bibliotheeksystemen, zoekmachines, antiquarenwebsites en andere mogelijke vindplaatsen. Hij gebruikte in zijn lange loopbaan vele spellingwijzen van zijn naam (Saagman, Saegman, Saaghman, Zaagman etc.), maar als ‘Saeghman’ publiceerde hij mijn favoriete deel van zijn fonds: een reeks goedkoop uitgevoerde reisverhalen en landenbeschrijvingen, die verscheen in de jaren zestig van de zeventiende eeuw.

Enkele jaren geleden had ik tot mijn stomme verbazing beet. Laat op de avond voerde een zoekopdracht op Marktplaats me naar een groezelig bandje waarin drie (!) van die uiterst zeldzame boekjes van Saeghman bijeen waren gebonden. Het eerste betrof de verhalen van twee dramatische overwinteringen: Twee journalen, gehouden by seven matroosen, op het eylandt Mauritius in Groenlandt [...] mitsgaders 't journael van de seven matrosen die op Spitsberghen zijn overwintert. Het eerste ‘journaal’ wordt toegeschreven aan Outgert Jacobsz, het tweede is van de hand van Jacob Segersz van der Brugge. De tweede uitgave in de band was een afzonderlijke editie van diezelfde overwintering op Spitsbergen door Jacob Segersz van der Brugge: Journael of dagh-register, gehouden by seven matroosen, in haer overwinteren op Spitsbergen in Maurits-Bay, gelegen in Groenlandt. Het derde boekje is in tegenstelling tot de twee andere in de tropen gesitueerd: Korte en wonderlijcke beschryvinge, van de seltsame wanschepsels van menschen, die ghevonden worden in het Coninckrijck Guianae, aen het Meyr Parime. Als mede van de satyrs, en van de vrouwen die Amazoonen genoemt worden.

IJsberen en walvissen

In de winter van 1633-1634 vonden twee dramatische overwinteringen plaats op arctische eilanden, de ene op Mauritius bij Groenland - beter bekend als Jan Mayen -, de andere op Spitsbergen. Daar bevonden zich stations van Nederlandse walvisvaarders, die in het voorjaar kwamen en in het najaar huiswaarts keerden. Het onbeheerd achterlaten van zo'n station bleek niet zonder risico. Toen in 1632 Basken in dienst van Deense walvisvaarders door de Hollanders uit het vangstgebied bij Spitsbergen waren verdreven, zeilden ze naar Jan Mayen en plunderden daar uit wraak de achtergelaten uitrusting. Het leverde een grote schadepost op. De Noordsche Compagnie besloot in 1633 om voortaan zeelieden in de stations te laten overwinteren om plundering te voorkomen.

Titelpagina van Jacob Segersz van der Brugge: Journael... gehouden by seven matroosen, in haer overwinteren op Spitsbergen...
Bijzondere Collecties van de UvA.

Houtsnede uit het Journael van Jacob Segersz van der Brugge.

In augustus 1633 bleven zeven schepelingen achter op Jan Mayen en zeven op Spitsbergen. De eerste zeven werden getroffen door scheurbuik en overleefden de winter niet. Toen de Nederlandse walvisvaarders in juni 1634 weer op Jan Mayen kwamen, troffen ze hun kameraden dood aan in hun kooien. Het dagboek dat ze hadden bijgehouden vormde de basis voor de publicatie van hun dramatische verhaal. De zeven op Spitsbergen wisten de poolwinter wél te overleven, maar een jaar later kwamen hun

[p. 15]

zeven opvolgers eveneens om het leven. Dat betekende tevens het einde van de overwinteringspogingen van de Noordsche Compagnie. Ook het journaal van Jacob Segersz van der Brugge werd gebruikt voor een boekje dat verscheidene herdrukken beleefde.

De rampzalige overwinteringen pasten in de reeks populaire reisboekjes die Saeghman tussen 1660 en 1670 op de markt bracht. Van beide ijzige verhalen publiceerde hij meer edities, zowel afzonderlijk als gecombineerd. Het aantal drukken en herdrukken onderstreept hun populariteit. Saeghman bundelde ze ook in Verscheyde journalen, van zee en landt reysen, de tweede grote verzameling reisverhalen die hij omstreeks 1665 uitgaf. Naar zijn gewoonte illustreerde hij ze met beeldmateriaal dat was vervaardigd voor andere uitgaven. Zo was de prent op de titelpagina van het Journael van Jacob Segersz van der Brugge (zie afbeelding) ontleend aan een vroegere uitgave van de legendarische overwintering op Nova Zembla door Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck.

Saeghman placht eerder gepubliceerde reisjournalen te bewerken en in goedkope edities uit te brengen. Door redactionele en typografische aanpassingen sneed hij ze toe op de groeiende schare lezers die belust was op de avonturen van ontdekkingsreizigers, schipbreukelingen en overwinteraars. Hij schrapte oninteressante passages, voegde her en der spektakel toe, zette de teksten in twee kolommen in een kleine gotische letter om papier te besparen en verluchtte ze met oud beeldmateriaal en eenvoudige nieuwe houtsneden.

Kannibalen en amazones

Saeghman trad ook op als redacteur in de tropische component van dit drieluik: Korte en wonderlijcke beschryvinge, van de seltsame wanschepsels van menschen [...] in het Coninckrijck Guianae. Hij bracht in dit zeldzame boekje beschrijvingen bijeen van monsters, kannibalen, amazones, satyrs en andere gedrochten uit oude reisverhalen. Hij putte vooral uit de beschrijving van de Zeeuwse zeevaarder Lourens Lourenszoon, die na een schipbreuk acht jaar lang verkeerde onder Indiaanse volken aan de kust van Guyana. Lourenszoon keerde in 1626 terug naar Nederland en zijn relaas werd opgenomen in het twaalfde deel van Nicolaes van Wassenaers Historisch Verhael (Amsterdam 1627), dat de bron vormde van Saeghman.

Als frontispice drukte hij een houtsnede af van de Faam, het gebruikelijke ‘keurmerk’ van zijn reisuitgaven. Deze was gemaakt door Christoffel van Sichem II, maar het houtblok was overgegaan in het bezit van diens kleinzoon Christoffel van Sichem IV. Het was een van de houtsneden die bij Saeghman een tweede leven kregen. Zélf maakte de kleinzoon voor de reisverhalen een reeks kleine, weinig verfijnde houtsneden. Daarnaast gebruikte Saeghman oude koperplaten en houtblokken ter illustratie van het ‘koninkrijk Guyana’. Hij opende met een rijmpje dat hij ondertekende met zijn lijfspreuk ‘Hier na een Beter’ (wat van zelfkennis getuigde, want hij was geen groot dichter):

Wanschepsels wonder vreemt,
die zijn u hier beschreven,
Gestaltenis, manier in handel,
en haer leven,
Hoe wonderlijck zy zijn,
jae sonder hals of hooft,
De oogen in de borst, veel van
de spraeck berooft.
En oock veel vreemdicheyt van
d'Amazoonsche Vrouwen;
Naeukeurigh op gesocht uyt
nieuw Autheurs en d'Ouden.

Korte en wonderlijcke beschryvinge, p. 12. Saeghman gebruikte een oude koperplaat die kennelijk in zijn bezit was. Conservator Huigen Leeflang van het Rijksmuseum herkende de afbeelding als een fraaie prent van Simon Frisius (1575-1628): de ‘Sibille van Perzië’, de vierde uit diens reeks ‘Twaalf Sibillen’. De sibille, een dame uit de Griekse Oudheid met voorspellende gaven, draagt een tulband op haar hoofd en houdt een boek in haar rechterhand. Haar weinig gepronon-ceerde linkerborst zal voor Saeghman aanleiding zijn geweest haar hier als amazone op te voeren. Om dit hergebruik mogelijkte maken werd het oorspronkelijke bovenschrift verwijderd en werd het onderste gedeelte van de koperplaat afgesneden. Bijzondere Collecties van de UvA.

De drie boekjes verkeerden in slechte staat en jammer genoeg was het eerste overwinteringsverhaal niet compleet. In overleg met restaurator Hans van der Horst werden ze uit de moderne verzamelband gehaald. Nadat het aangetaste papier was schoongespoeld en ‘aangevezeld’ werden ze afzonderlijk gebonden. Twee van de zeldzame reisverhalen werden toegevoegd aan de Bijzondere Collecties van de UvA. De Korte en wonderlijcke beschryvinge was daar al aanwezig, zodat het op Marktplaats gevonden exemplaar een andere bestemming kreeg. Op de benefietveiling van Bubb Kuyper ten bate van Museum Meermanno in Den Haag bracht het eind 2011 een aardig bedrag op.