De Boekenwereld. Jaargang 29

Agenda

1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis

Kunstenaressen, dievegges, nonnen, dichteressen, vorstinnen, martelaressen, weldoensters, gifmengsters, savantes, kwezels, avonturiersters en andere opmerkelijke vrouwen: ooit waren ze beroemd of berucht, nu veelal vergeten. Het door Els Kloek samengestelde 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis is de inzet van de gelijknamige tentoonstelling bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Boek en tentoonstelling zijn beide vormgegeven door Irma Boom.

De tentoonstelling is de voortzetting van het boek met ruimtelijke middelen. Het boek is in vijf delen uitgezet op de muur, de tentoongestelde objecten vormen driedimensionale illustraties en de bezoeker doorloopt letterlijk de pagina's. Alle vrouwen worden geïdentificeerd aan de hand van het nummer dat ze in het lexicon hebben. De entree wordt gevormd door een tien meter lange wandvitrine die in vogelvlucht de vrouwengeschiedenis zichtbaar maakt. Te beginnen met de doek waarmee de heilige Cunera (nr. 1) in het jaar 337 zou zijn gewurgd en eindigend met de dwarsfluit van de politica Karin Adelmund (nr. 1001). Verder ziet u in deze historische uitstalkast onder meer de schoenen (maat 55) van de zeventiendeeeuwse reuzin Trijntje Keever, het schrijfkistje van Anna Maria van Schurman, de bh van Mata Hari en het pistool van Hannie Schaft. Bij de chronologisch geordende muur- en hoofdstukken zijn vele boeken en manuscripten van vrouwelijke herkomst te zien. Ook de vrouwelijke schrijver is een blijver.

De tentoonstelling biedt de sensatie van het ‘looplezen’ door een boek. De foto's bij het interview met Els Kloek en Anna de Haas in dit nummer geven een impressie. Bekende Nederlanders als zanger Bennie Jolink en schrijfster Maartje Wortel laten zien wie hun favoriete vrouw uit het verleden is. Met behulp van een ‘app’ kan de bezoeker vaststellen welke van de 1001 vrouwen zijn of haar historische geestverwant is.

Adres: Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, Oude Turfmarkt 129, Amsterdam, [phone]. Looptijd: 15 februari t/m 20 mei.

Openingstijden: dinsdag-vrijdag 10.00-17.00 uur, zaterdag-zondag 13.00-17,00 uur. Zie www.bijzonderecollecties.uva.nl.

Lezingen over 1001 Vrouwen

Aletta, instituut voor vrouwengeschiedenis, en E-Quality, kenniscentrum voor emancipatie, zijn onlangs gefuseerd tot Atria, kennisinstituut voor emancipatie en vrouwengeschiedenis (zie het artikel van Ingeborg Verheul in dit nummer). Atria organiseert een serie lezingen over vrouwen uit het lexicon 1001 Vrouwen uit de Nederlandse geschiedenis. Om een paar te noemen: Margaret Staal-Kropholler, de eerste vrouwelijke architect; Raden Adjeng Kartini, feministe in Nederlands-Indië; Johanna Westerdijk, de eerste vrouwelijke hoogleraar; en Kenau Hasselaar, de heldin van Haarlem. De lezingencyclus is in maart begonnen en loopt door tot midden mei.

Adres: Atria, Vijzelstraat 20, Amsterdam, [phone]. Gewoonlijk vinden de lezingen plaats op de vrijdagochtend om 11.00 uur. Sommige worden gehouden op andere dagen en op andere plaatsen, die verbonden zijn met een bepaalde vrouw. Zie www.atria-kennisinstituut.nl voor een overzicht van het gehele programma. Combitickets voor een lezing en een bezoek aan de tentoonstelling bij de Bijzondere Collecties zijn mogelijk.

Langs Amsterdamse grachten

Ter gelegenheid van het vierhonderdjarig bestaan van de Amsterdamse grachtengordel toont Museum Het Rembrandthuis een fraaie selectie tekeningen met stadsgezichten van de 17^de tot en met de 20^ste eeuw. De bladen zijn afkomstig uit het Koninklijk Oudheidkundig Genootschap te Amsterdam, dat een omvangrijke collectie topografische tekeningen bezit. Sinds de 17^de eeuw hebben talloze tekenaars Amsterdam in beeld gebracht. In de 18^de eeuw bereikt het genre een hoogtepunt met zorgvuldig uitgevoerde, kleurrijke stadsgezichten waarin de zon altijd lijkt te schijnen. De bezoeker van de tentoonstelling wordt meegenomen van de stadsrand, met gezichten op de wallen, naar het centrum, met gezichten op de Amstel en de grachtengordel. Te zien is werk van Jan van Call, Reinier Vinkeles, Jan de Beijer, Johannes Schouten, Jacob Cats en Gerrit Lamberts. Bij de tentoonstelling verschijnt een boek waarin alle tekeningen worden afgebeeld in kleur, met daarnaast een foto van de huidige situatie.

Adres: Museum Het Rembrandthuis, Jodenbreestraat 4, Amsterdam, [phone]. De tentoonstelling loopt van 26 januari tot 26 mei. Openingstijden dagelijks van 10.00-18.00 uur. Zie ook www.rembrandthuis.nl.

Booming Amsterdam

Onder deze naam wijdt ook het Amsterdamse Stadsarchief een tentoonstelling aan het vierhonderdjarig bestaan van de grachtengordel. Een spectaculaire digitale kaart toont de bezoeker in zes minuten de groei die de stad in de Gouden Eeuw doormaakte. De demografische explosie leidde tot de twee ambitieuze stadsuitbreidingen van 1613 en 1663. De vogelvluchtkaarten van Balthasar Florisz (1625) en Jacob Bosch (1681) geven momentopnames van de uitbreidingen. Een van de topstukken is de koperplaat van Nicolaes Visscher (1618-1679) met de plattegrond van Amsterdam omstreeks 1660. De gravure toont de stad op het hoogtepunt

[p. 91]

van de Gouden Eeuw, met een oningevulde strook voor de geplande uitleg aan de oostkant. De koperplaat werd in 2011 ontdekt in een kelderkast van de voormalige Stadsdrukkerij aan de Stadstimmertuinen. Te zien zijn ook de ontwerpkaarten van de uitbreidingsplannen die bij de stadsbestuurders op tafel lagen en het perkamenten octrooi van de Staten van Holland waarmee Amsterdam toestemming kreeg voor de vergroting. Prenten en zeldzame architectuurtekeningen laten zien in welke huizen de nieuwe rijken aan de grachten woonden. Architecten van naam, zoals Philips Vingboons en Adriaen Dortsman, leverden daarvoor de monumentale ontwerpen.

Adres: Vijzelstraat 32, Amsterdam, [phone]. Looptijd: 15 februari t/m 26 mei 2013. Openingstijden: dinsdagvrijdag van 10.00-17.00 uur, zaterdagzondag van 12.00-17.00 uur.

Zie www.stadsarchief.amsterdam.nl.

Koningsmoord!

De executie van de Engelse koning Karel I in 1649 was een schokkende gebeurtenis - voor het eerst in de geschiedenis werd een regerende vorst een kopje kleiner gemaakt, tot ontsteltenis van gans Europa. In de Nederlandse media had het nieuws een grote impact, getuige de vele pamfletten, prenten, liedjes en toneelstukken. De tentoonstelling Koningsmoord! De executie van Karel I als ze ven tien de-eeuwse mediahype in de Leidse Universiteitsbibliotheek maakt duidelijk waarom de gebeurtenis zo tot de verbeelding sprak. Staatslieden, spindoctors, haatpredikers en diplomaten streden om de Nederlandse publieke opinie - wij zijn getuige van de werking van de media in het verleden. Naast zeldzame prenten en pamfletten zijn verrassende hedendaagse reacties te zien van politieke tekenaars en commentatoren als Siegfried Woldhek, Jos Collignon, TRIK, Joep Bertrams en Bert Wagendorp.

Adres: Universiteitsbibliotheek Leiden, Witte Singel 27, Leiden, [phone]. De tentoonstelling loopt van 25 januari tot 14 mei. Zie ook www.bibliotheek.leidenuniv.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 24.00 uur, zaterdag van 09.30 tot 17.00 uur, zondag van 13.00 tot 22.00 uur.

Hollandse meesters uit New York

Teylers Museum in Haarlem toont een unieke collectie 17^de-eeuwse Nederlandse tekeningen uit de privé-verzameling van Clement C. Moore in New York. Het gaat om werken van grote meesters zoals Hendrick Avercamp, Abraham Bloemaert, Adriaen van Ostade en Rembrandt. Snel met de pen geschetste figuurstudies, fraai gekleurde aquarellen van landschappen en zorgvuldig met krijt uitgevoerde dierstudies laten iets zien van het rijke arsenaal van de tekenkunst uit de Gouden Eeuw.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, [phone]. De tentoonstelling is te zien van 6 februari t/m 12 mei 2013. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10-17 uur en zondag van 12-17 uur. Zie ook www.teylersmuseum.eu.

Rozen van Redouté

Bij Teylers kunt u twee vliegen in één klap slaan, want het Haarlemse museum biedt ook een overzichtstentoonstelling van het werk van Pierre-Joseph Redouté (1759-1840). De sierlijke rozen, spectaculaire lelies en andere prachtige bloemen en planten die hij tekende en schilderde paren artistieke schoonheid aan wetenschappelijke precisie. De ‘Rembrandt van de rozen’ draagt zijn bijnaam met ere. De botanische rage van de 18^de eeuw bracht exotische en zeldzame planten uit alle werelddelen naar Europa. Liefhebbers spaarden kosten noch moeite om hun tuinen en parken van bijzondere soorten te voorzien. Kunstenaars specialiseerden zich in botanische afbeeldingen en Redouté was in dit genre de onbetwiste meester. Veel van zijn prachtige bloemtekeningen werden gereproduceerd in kostbare boekwerken. In de tentoonstelling zijn deze topstukken te bewonderen, in de kleurrijkste uitvoeringen en op het grootste formaat.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, [phone]. De tentoonstelling is te zien van 19 januari t/m 5 mei 2013. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdagvan 10-17 uur en zondag van 12-17 uur. Zie ook www.teylersmuseum.eu.

Wereldschatten! Van Cicero tot Erwin Olaf

De Bijzondere Collecties van de Universiteit van Leiden pakken uit in Museum De Lakenhal. Te zien zijn topstukken als het handschrift ‘Aratea’ met miniaturen van sterrenbeelden, rond 840 vervaardigd aan het hof van Lodewijk de Vrome in Aken. Het rijk gedecoreerde psalter van Lodewijk de Heilige, koning van Frankrijk, stamt uit de twaalfde eeuw en is een toonbeeld van hoofse vertelkunst.

De tentoonstelling laat ook de rijkdom en diversiteit zien van de oosterse collecties: van Chinees drukwerk uit de 14^de- eeuwse Yuan dynastie met keizerlijke zegels tot dichtbundels uit het 16^de-eeuws Perzië; en van een Japans traktaat over walvissen tot een plattegrond van het kasteel van de shogun te Edo. Uniek zijn een brief van de sultan van Atjeh op blauw geprepareerd papier aan stadhouder Frederik Hendrik (1639) en een tekening van de rebelse Javaanse prins Diponegoro. Ongetwijfeld het zwaarste object op de tentoonstelling is een Zuid-Indiaas charter van koper uit de elfde eeuw.

Uit de ca. 13.000 nummers tellende verzameling tekeningen worden werken getoond van grote meesters als Jan Gossaert, Hendrick Goltzius en Rembrandt

[p. 92]

van Rijn. Uit de cartografische collectie (ongeveer 60.000 kaarten, 1.500 atlassen en 25.000 topografische prenten en tekeningen) zijn kaarten te zien van Blaeu en Van Keulen, VOC-plattegronden en atlassen van Ptolemaeus en Montanus. Ten slotte zijn er hoogtepunten uit de fotografische collectie. In 2011 maakte Erwin Olaf een historiserende fotoserie die is gebaseerd op het Beleg en Ontzet van Leiden. Speciaal voor de tentoonstelling ‘Wereldschatten!’ wordt deze serie voor het eerst in haar geheel tentoongesteld.

Adres: Museum De Lakenhal, Oude Singel 38-31, Leiden. [phone]. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag: 10.00-17.00 uur, zaterdag en zondag 12.00-17.00 uur. De tentoonstelling loopt van 9 maart tot en met 30 juni 2013.

Zie ook www.lakenhal.nl.

De renaissance in prent

Joris van Grieken beschrijft in dit nummer van De Boekenwereld het 16^de-eeuwse uitgeversechtpaar Hieronymus Cock en Volcxken Diericx uit Antwerpen. Als gastconservator heeft hij in Museum M in Leuven een tentoonstelling ingericht over hun werk, onder de naam ‘De renaissance in prent’. Hun prentuitgeverij ‘In de vier winden’ behoorde tot de meest invloedrijke van Europa. De kopergravures die Cock en Diericx op de markt brachten gingen de wereld rond. Door middel van deze prenten verzorgde het echtpaar de ‘marketing’ van kunstenaars als Pieter Bruegel de Oude, Rafael, Frans Floris, Maarten van Heemskerck en anderen. In Museum M is een brede selectie te zien van de gravures en etsen die voortkwamen uit het huis ‘In de vier winden’.

Adres: Leopold Vander keienstraat 28, Leuven, (032) (0)16 272 929. Openingstijden van 11.00-18.00, donderdag van 11.00-22.00 uur. Looptijd 14 maart tot 9 juni 2013. Zie ook www.mleuven.be.

Vroege houtsneden

De Koninklijke Bibliotheek, de Nederlandse Boekhistorische Vereniging en Hes & De Graaf Publishers organiseren op 12 april 2013 een conferentie ter gelegenheid van de publicatie van Ina Kok, Woodcuts in Incunabula printed in the Low Countries. Het boek bevat afbeeldingen van alle gedrukte houtsneden in Nederlandse incunabelen en biedt een fraai overzicht van de beeldtaal in de tweede helft van de vijftiende eeuw. De conferentie draagt de titel Illustrating the Early Printed Book. Sprekers zijn onder meer Paul Needham (Scheide Library, Princeton), Lotte Hellinga (British Library, Londen) en Bettina Wagner (Bayerische Staatsbibliothek, München).

Adres: Aula van de Koninklijke Bibliotheek, Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag, [phone], Tijdstip: 12 april 2013. Prijs €25, met inbegrip van lunch, koffie en drankjes. Ter gelegenheid van het congres wordt in de voorzaal van Museum Meermanno | Huis van het Boek (Prinsessegracht 30, Den Haag) een tentoonstelling ingericht, waar een selectie van de mooiste houtsneden en illustraties in boeken van het museum en de KB te zien zijn. Zie ook www.kb.nl of www.boekgeschiedenis.nl.

Eetcultuur in mooie banden

Het verzamelaarsechtpaar Willem en Coby Heijting heeft in de loop der jaren een unieke collectie gedrags-, huishouden kookboeken bijeengebracht. Zij hebben besloten deze verzameling te schenken aan de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam. Ter gelegenheid van de overdracht organiseren de Bijzondere Collecties een minisymposium, getiteld ‘Om de tafel: aspecten van de geschiedenis van de Nederlandse eetcultuur’.

Adres: Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam, Oude Turfmarkt 129, Amsterdam. Het symposium wordt gehouden op 16 mei 2013, van 15.30-17.30 uur, in de Nina van Leerzaal. Aanmelding vanaf 15 april op www.bijzonderecollecties.uva.nl. Inlichtingen bij Joke Mammen, [phone].

De schoenen van Jan Siebelink

Naar aanleiding van diens vijfenzeventigste verjaardag eert het Letterkundig Museum de schrijver met de overzichtstentoonstelling Jan Siebelink. Het wonder dat mij is geschied. Siebelinks oeuvre kent een aantal vaste thema's, zoals de Franse taal, het wielrennen, het leraarschap en vooral zijn christelijke jeugd. Allerlei elementen uit zijn leven en werk laten zich op aantrekkelijke wijze in beelden vangen. Siebelink zelf neemt in een speciale audiotour de bezoekers mee door zijn werk, leven en liefdes, ook die voor mooie schoenen en snelle bolides. Het persoonlijke fotomateriaal, de handschriften, correspondenties, aantekeningen en vele kunstwerken geven een nooit eerder getoond inkijkje in de wereld van een sensitief schrijver.

Adres: Letterkundig Museum, Prins Willem-Alexanderhof 5, Den Haag, tel.: [phone]. T/m 25 augustus 2013, zie ook www.letterkundigmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00-17.00 uur, zaterdag en zondag van 12.00-17.00 uur.

De vrolijke brigade

In het Nederland-Ruslandjaar 2013 een bijzonder project bij Museum Meermanno: De vrolijke brigade, Russische geïllustreerde prentenboeken uit de twintigste eeuw. De oogstrelende kinder- en prentenboeken hebben grote invloed gehad op de vormgeving van het genre in Nederland en elders. Deze mode vloeide voort uit de tentoonstelling van Russische kinder- en prentenboeken die in 1929 in het Stedelijk Museum in Amsterdam werd gehouden en veel bekijks trok. Inhoud en wetenschappelijke context worden verzorgd door Albert Lemmens en Serge Stommels, die promoveerden op Russian Artists and the Children's Book 1890-1992. Hun omvangrijke collectie kinderboeken vormt de basis voor de tentoonstelling. Met terugwerkende kracht kunt u zien waarom onze grootouders rond 1930 de Russische kinderboeken zo spannend vonden.

Adres: Museum Meermanno | Huis van het boek, Prinsessegracht 30, Den Haag, [phone]. Looptijd 17 maart t/m 2 juni, zie ook www.meermanno.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

[p. 93]

Kettingboeken en liefdesbrieven

In De Verdieping van Nederland, de gezamenlijke tentoonstellingsruimte van Nationaal Archief en Koninklijke Bibliotheek, is een nieuwe selectie topstukken opgesteld. Te zien zijn onder meer kettingboeken uit Weesp, liefdesbrieven van Thorbecke en het verzoek van Aletta Jacobs om te mogen studeren.

Kettingboeken lagen in een librije letterlijk aan de ketting: zo konden zij worden geraadpleegd, maar niet gestolen. De getoonde exemplaren werden in 1847 door de kerkvoogden van Weesp, met ketting en al, overgedragen aan de Koninklijke Bibliotheek. Een jaar na die schenking had Johan Rudolf Thorbecke (1798-1872) het druk met de herziening van grondwet. Tussen zijn constitutionele beslommeringen door schreef de staatsman brieven aan zijn vrouw Adelheid, die hij ‘Mijn zoet madonnaatje’ noemde. Een andere brief in deze tentoonstelling is geschreven door de zeventienjarige Aletta Jacobs uit Sappenneer. Zij wendt zich op 22 maart 1871 tot diezelfde minister Thorbecke met het verzoek als eerste vrouw aan de universiteit te mogen studeren, waarvoor hij op 30 mei zijn toestemming geeft. Het is Thorbeckes laatste wapenfeit, want op 4 juni zou hij overlijden.

Adres: De Verdieping van Nederland, Koninklijke Bibliotheek, Prins Willem Alexanderhof, Den Haag, [phone]. T/m 11 mei 2013, zie ook www.deverdiepingvannederland.nl. Openingstijden: maandag van 12.00-17.00 uur, dinsdag van 9.00-20.00 uur, woensdag t/m zaterdag van 9.00-17.00 uur.

100 jaar plantenveredeling

De Speciale Collecties van de Universiteit van Wageningen hebben een tentoonstelling ingericht ter herdenking van een eeuw wetenschappelijke plantenveredeling. Bijzondere boeken en objecten illustreren deze tak van wetenschap. De biotechnologie is overigens veel ouder, want vanaf het ontstaan van de landbouw circa 10.000 jaar geleden hebben mensen getracht de kwaliteiten productiviteit van gewassen te verhogen. Eind zeventiende eeuw wordt bekend dat planten zich voortplanten door middel van kruisbestuiving. De Oostenrijkse monnik Gregor Mendel ontdekt in 1865 dat eigenschappen volgens voorspelbare patronen overerven. Het belang van zijn ontdekking wordt niet onderkend, maar rond 1900 ontwikkelen wetenschappers als Hugo de Vries de erfelijkheidswetten tot een zelfstandig vakgebied, de genetica. Dankzij deze erfelijkheidsleer heeft de wetenschappelijke en toegepaste plantenveredeling een hoge vlucht genomen. Vanaf 1912 speelt Wageningen daarin een belangrijke rol middels het Instituut voor Veredeling van Landbouwgewassen.

Adres: Speciale Collecties, Forumbibliotheek van de WUR, Droevendaalsesteeg 2, Wageningen, [phone].

Openingstijden maandag-vrijdag 9.00-17.00 uur. Looptijd tot en met zaterdag 18 mei 2013. Zie ook www.library.wur.nl/speccol.

Geletterd & geleerd

Toen Jordaan Luchtmans in 1683 werd ingeschreven als lid van het Leidse boekengilde kon niemand vermoeden dat zijn bedrijf - een van de vele boekondernemingen rond de Leidse universiteit - meer dan drie eeuwen later nog zou bestaan, sterker nog, zou floreren als internationaal toonaangevende wetenschappelijke uitgever. De tentoonstelling Geletterd & geleerd. Brill: 330 jaar typografie voorde wetenschap, die Museum Boerhaave samen met Jordaan Luchtmans' opvolger Koninklijke Brill organiseert, vertelt het verhaal van een onderneming met nauwe banden met de wetenschappelijke wereld. Geletterd & geleerd toont een firma meteen speciale expertise in de druktechnische hoogstandjes die geleerden soms van hun uitgevers en drukkers verlangen. De tentoonstelling sluit aan bij het 330-jarig jubileum op 17 mei 2013: 165 jaar Luchtmans zijn dan door 165 jaar Brill gevolgd.

Een andere aanleiding is het gereedkomen van de ‘Brill’, het speciaal ontworpen lettertype dat Brill in staat stelt met Latijnse lettertekens en willekeurig welke diacrieten exotische talen weer te geven, ongeacht het medium. Ook het Griekse en het Cyrillische schrift kan daarmee gemaakt worden.

Adres: Museum Boerhaave, Lange St. Agnietenstraat 10, Leiden, [phone]. Looptijd t/m 19 mei, zie ook www.museumboerhaave.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 10.00 tot 17.00 uur.

Afschaffing van de slavernij

Op 1 juli 2013 wordt herdacht dat 150 jaar geleden in Nederland de slavernij werd afgeschaft. Naar aanleiding daarvan presenteren de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam van juni tot september de tentoonstelling ‘Slavernij in woord en beeld’ (werktitel). Als gastconservatoren zullen optreden Jörgen Rayman en zijn dochter Melody, die het slavernijverleden voor een breed publiek toegankelijk maken. De tentoonstelling aan de Oude Turfmarkt 129 vormt het middenpaneel van een drieluik over slavernij. De twee andere panelen bestaan uit tentoonstellingen van banieren met tekst en beeld, respectievelijk te bezichtigen in de Openbare Bibliotheek van Amsterdam en in Georgetown (Brits Guyana). In samenhang met het project verschijnt van de hand van Dirk J. Tang het boek Slavernij, een geschiedenis (uitgeverij De Walburgpers, Zutphen). Het komende nummer van de Boekenwereld zal aandacht besteden aan de herdenking van de afschaffing van de slavernij. Boeken en prenten over slavernij, een genre op zich, zullen daarin aan de orde komen.