De Boekenwereld. Jaargang 29

[p. 125]

Agenda

Tentoonstellingen

Bibliotheca Pharmacia

Wat hebben het boeken- en apothekersvak met elkaar ge meen? Op het eerste gezicht lijken ze weinig raakvlakken te hebben, maar toch zijn er vele overeenkomsten. Apothekers waren en zijn nog altijd sterk afhankelijk van allerlei wettelijke voorschriftenboeken bij het bereiden van geneesmiddelen. Daarnaast noemen we een dik boek ook wel een dikke pil. In de tentoonstelling zijn verschillende ‘dikke pillen’ te zien uit J.M.H. van de Sandes Bibliotheca Pharmacia die de ontwikkeling van de farmacie en de apotheek op een inzichtelijke wijze weerspiegelen. In deze collectie gaan het apothekersvak en de liefhebberij van boeken hand in hand.

In deze tentoonstelling maakt u een wandeling langs bijzondere boeken op het gebied van de botanie, waaronder The Great Herball van John Gerard, een van de hoogtepunten van de botanische literatuur uit de zeventiende eeuw, farmacopees (voorschriftenboeken voor de apotheker) waaronder een uniek handschrift van de farmacopee van de stad Lille en boeken van de Zwitserse arts, botanicus, alchemist en astronoom Paracelsus (1493-1541). Ook zijn er originele voorwerpen uit de

[p. 126]

oude apotheek te zien, zoals vijzels, stampers, apothekerspotten en pillenplanken. Deze heeft de bibliotheek voor deze gelegenheid in bruikleen gekregen van Museum Boerhaave, het Papyrologisch Instituut en particuliere verzamelaars. Tot en met 31 december te zien.

Adres: Universiteitsbibliotheek Leiden, Witte Singel 27, Leiden, tel.: [phone], www.bibliotheek.leidenuniv.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 24.00 uur, zaterdag van 09.30 tot 17.00 uur, zondag van 13.00 tot 22.00 uur.

Van Houten Chocolade en andere topmerken op affiches

Georg van Caspel (1870-1928) was ontwerper van affiches. Hij was de eerste Nederlandse affichekunstenaar die erin slaagde door middel van een affiche kunst en commercie te verbinden. Zijn affiche voor Van Houten's Cacao en Chocolade is te zien op de tentoonstelling Van Houten Chocolade en andere topmerken in het Affichemuseum in Hoorn.

Van Houten Cacao was een van de eerste Nederlandse ondernemingen die op grote schaal visueel aantrekkelijke reclame maakte en daarvoor kleurrijke affiches gebruikte. In het museum hangen tientallen affiches van de hand van Willy Sluiter (1873-1949), Frans Mettes (1908-1984) en Stefan Schlesinger (1896-1944). Peter van Dam heeft bij de tentoonstelling een royaal geïllustreerde bedrijfsgeschiedenis gepubliceerd, waarin staat dat Van Houten in 1907 en 1908 het toen astronomische bedrag van anderhalf miljoen gulden besteedde aan reclameborden, affiches en advertenties. Te zien tot en met 6 januari 2013.

Adres: Affichemuseum, Grote Oost 2-4, Hoorn, tel. [phone], www.affichemuseum.nl Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 11.00 tot 17.00 uur, zaterdag en zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

Alchemie aan de Amstel

Inde zeventiende eeuw weiden door veel apothekers naast medicijnen ook geneesmiddelen op basis van geneeskrachtige planten aangeboden die op alchemistische wijze waren verkregen: de iatrochemische medicijnen. Apothekets die dergelijke remedies aanboden, waren vaak te herkennen aan een uithangbord dat een salamander in een vuurmand toonde. Iatrochemische middelen werden verkregen via destillatie en bij dit proces was vuur onontbeerlijk. Dat de salamander zou overleven in de vlammen werd al in de Oudheid geloofd; voor alchemisten symboliseerde het dier dan ook het element vuur.

In de Gouden Eeuw werkten in Amsterdam diverse alchemisten in laboratoria aan de bereiding van geneesmiddelen, onder wie de uit Duitsland afkomstige Johann Rudolf Glauber. Zijn woonhuis aan de Looiersgracht werd na zijn dood compleet met de inhoud van zijn inpandige laboratoria geveild. Mede op aandringen van de Leidse hoogleraar geneeskunde Franciscus de le Boë Sylvius werd ook in Leiden in de jaren zestig van de zeventiende eeuw een aan de universiteit verbonden Laboratorium Chimicum ingericht. Dit laboratorium werd toegevoegd aan de Leidse Hortus Botanicus en het Theatrum Anatomicum, die al eerder waren gesticht ten dienste van de medische wetenschap.

De klassieke geneeskunst, zoals die werd vertegenwoordigd door de Grieks-Romeinse medicus Galenus (tweede eeuw na Christus), werd in de zestiende eeuw uitgedaagd door de Zwitserse arts Paracelsus, die een groot voorstander was van eigen waarneming en onderzoek, en zich niet zonder meer wenste neer te leggen bij het gezag van de klassieken. Hij zorgde voor een revolutie in de geneeskunst door alchemie in dienst te stellen van de medische professie. Onder zijn volgelingen waren de auteurs van de Rozenkruisermanifesten Fama fraternitatis en Confessio fraternitatis in Duitsland en de arts Theodoor Kerckring inde Republiek. Kerckring is tegenwoordig vooral bekend als anatoom en als medeleerling van Benedictus de Spinoza aan de Latijnse school van Franciscus van den Enden, die later Kerckrings schoonvader zou worden.

De tentoonstelling Alchemie aan de Amstel. Over hermetische geneeskunst in de Gouden Eeuw in The Ritman Library staat kort stil bij de traditionele Galenische geneeskunst zoals die in de Republiek in de Gouden Eeuw nog steeds werd beoefend. De tentoonstelling voert dan via de opkomst van de iatrochemie van Paracelsus naar een van de meest tot de verbeelding sprekende - en controversiële - iatrochemische geneesmiddelen: het antimoon, door Kerckring geestdriftig aangeprezen als het ultieme panacee. Voor de arts-alchemist was zijn schoonvader Van den Enden een voorbeeld van veelzijdige geleerdheid, maar de legendarische Hermes Tris-

[p. 127]

megistus noemde hij de ‘Pater Omnium Chymicorum’, de vader aller alchemisten. Tot en met 17 mei 2013.

Adres: The Ritman Library, Bloemstraat 13-19, Amsterdam, tel.: [phone], www.ritmanlibrary.com. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 10.00 tot 12.30 uur en van 13.30 tot 17.00 uur.

Rafaël

Rafaello Sanzio, in Nederland beter bekend als Rafaël, ontwikkelde zich tijdens zijn korte leven (1483-1520) van een vlijtige leerling in de Italiaanse provincie tot een veelbelovend talent in Florence en vervolgens in Rome tot een van de grootste kunstenaars van zijn tijd. In de tijd dat Michelangelo zich op de Sixtijnse kapel stortte, begon Rafaël met de fresco's voor de privévertrekken van de paus, de Stanze, het andere hoogtepunt van de Italiaanse Renaissance. Minstens zo beroemd is Rafaël vanwege zijn vele madonna's: schilderijen van Maria met het kind Jezus. Teylers Museum wijdt, voor het eerst in Nederland, een tentoonstelling aan Rafaël, met negentig tekeningen van hem en zijn leerlingen, en twee schilderijen. De tekeningen zijn afkomstig uit de collecties van Teylers Museum en de Albertina in Wenen. Ook de drie herontdekte, in mei aan Rafaël toegeschreven teke-ningen worden getoond, waaronder Vliegende putto. Om de betekenis van Rafaëls oeuvre goed voor voetlicht te brengen, worden meerdere zalen ingericht met werk van de Italiaanse meester en zijn navolgers. Teylers Museum wordt voor een keer Rafaëls Museum. Bezoekers kunnen de herkomst van Rafaëls manier van tekenen ontdekken en zien hoe hij in zijn grote atelier veel jonge kunstenaars heeft beïnvloed. Daarnaast maakt de tentoonstelling duidelijk hoe de tekeningen functioneerden in Rafaëls creatieve proces en hoe ze zich verhouden tot zijn fresco's en schilderijen. Te zien tot en met 6 januari 2013.

Rafaël, Vliegende putto met de attributen van Vulcanus, 1518, rood krijt over voortekening met droge metaalstift. Collectie Teylers Museum, Haarlem

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone], www.teylersmuseum.eu. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag van 11.00 tot 17.00 uur.