De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 329]

Agenda

Veilingen

bernaerts, Verlatstraat 16-22, 2000 Antwerpen, België, tel.: [phone]: 24 oktober (www.bernaerts. be). burgersdijk & niermans, Nieuwsteeg 1, 2311 rw Leiden, tel.: [phone]: 13-14 november (www.b-n.nl).

de eland - de zon - loth gijselman, Weesperstraat 110, 1112 ap Diemen, tel.: [phone]: 6-9 september (www.deeland.nl).

henri godts, Avenue Louise 230/6, 1050 Brussel, België, tel.: [phone]: 16 oktober (www.godts.com).

bubb kuyper, Jansweg 19, 2011 km Haarlem, tel.: [phone]: 20-23 november (www.bubbkuyper.com).

van stockum's veilingen, Prinsengracht 15, 2512 en Den Haag, tel.: [phone]: 7-8 november (www.van-stockum-veilingen.nl).

Tentoonstellingen

Drukken in oorlogstijd

Nooit werd het dagelijks leven in Nederland zo sterk beïnvloed door drukwerk als tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het wel of niet bezitten van een stukje papier kon soms het verschil maken tussen leven en dood of tussen inzicht in de oorlogssituatie en een verdraaid beeld van de werkelijkheid. Welke kranten werden er tijdens de Tweede Wereldoorlog opgericht en door wie? En wat waren hun standpunten? Hoe verdraaide de bezetter de waarheid in legale kranten en hoe werd deze vervolgens weergegeven in de illegale pers? Welke risico's nam het verzet om het drukwerk bij de mensen thuis te krijgen en hoe loste men het probleem van papier- en inktschaarste op?

Deze en andere vragen worden beantwoord in de expositie Drukken in oorlogstijd, te zien tot en met 26 augustus in het Grafisch Museum Groningen. Het persoonlijk verhaal van ooggetuigen, drukkers en koeriers wordt verteld aan de hand van interviews, bewegend beeld, geluidsfragmenten en foto's. Het hele museum wordt voor het project ingezet. In de drukkerij wordt getoond hoe drukwerk gedurende de oorlog tot stand kwam. Objecten als radio's, stencilmachine en drukwerk geven inzicht in het vergaren, verwerken en verspreiden van informatie.

Drukken in oorlogstijd is een eerbetoon aan alle verzetshelden die in het noorden betrokken waren bij de illegale pers. Daarnaast laat het Grafisch Museum Groningen een groot aantal illegale kranten zien die in het noorden verschenen. Ook wordt duidelijk hoe de bezetter propaganda inzette in de strijd. In de expositie wordt een tweetal interviews getoond met Wiemer Emmelkamp, redacteur van verzetskrant De Vonk, en Jeriena Koolbergen-Leeninga, een koerierster die soms wel 300 km per week aflegde om illegale kranten te bezorgen.

Ook het verhaal van H.N. Werkman en De Blauwe Schuit komt aan de orde. Als illustratie van het tragische verhaal van drukker en kunstenaar Werkman wordt de allerlaatste brief getoond die hij ooit schreef, aan zijn Blauwe Schuit-medewerker Ate Zuithoff.

Adres: Grafisch Museum Groningen, Rabenhauptstraat 65, Groningen, tel.: [phone], www.grafischmuseum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 13.00 tot 17.00 uur.

Open de kooien van de kunst

Lucebert (1924-1994) wordt gezien als een van Nederlands grootste kunstenaars. Hij was dichter, beeldend kunstenaar, fotograaf; ongekend veelzijdig en zeer productief. Als dichter speelde hij een vernieuwende rol in de revolutionaire literaire beweging de Vijftigers en als dubbeltalent in de Cobrabeweging die een doorbraak in

[p. 330]

de moderne kunst teweegbracht. Zijn beeldend werk en gedichten zijn verfrissend origineel, weerspiegelen actie en vitaliteit en zijn daardoor overrompelend actueel. Hij had bovendien grote invloed op onze taal.

Lucebert, Hammond, origineel, 1962. Collectie Stedelijk Museum, Amsterdam

In de tentoonstelling Open de kooien van de kunst van het Cobra Museum staan voor het eerst de gedichttekeningen van Lucebert uit de periode 1949-1994 centraal. De gedichttekeningen en het werk dat in opdracht ontstond (voor onder anderen vrienden Remco Campert, Bert Schierbeek, Simon Vinkenoog) zijn complementair. Beide maken Luceberts ontwikkeling na de Cobratijd - waarin hij zich nog de fantasievolle speler toont - zichtbaar. In zijn gedichttekeningen laat Lucebert zich voor het eerst kennen als dichter én beeldend kunstenaar; taal en vorm zijn hierin een natuurlijke combinatie. De figuratie is direct, uitbundig en herkenbaar; de taal is raak. Er is een enorme variëteit aan verschijningsvormen en er wordt een veelheid aan technieken gebruikt. ‘Ik heb altijd getekend; als je niet meer kunt schrijven dan ga je tekenen.’

De expositie is veelzijdig van opzet. Zo staat er een dichterskooi geïnspireerd op de ‘dichterskooi’ waarin de literaire experimentelen zich in november 1949 in het Stedelijk Museum Amsterdam verschansten. Behalve de gedichttekeningen worden libri amicorum getoond (unica gemaakt voor vrienden), alsmede het gedrukte grafische werk dat voor anderen ontstond. Voorts wordt een aantal originele boekjes uit de collectie van het Stedelijk Museum Amsterdam getoond, die in de winter van 2011 door uitgeverij De Bezige Bij in facsimile zijn uitgebracht. Tot en met 9 september.

Adres: Cobra Museum, Sandbergplein 1, Amstelveen, tel.: [phone], www.cobra-museum.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 11.00 tot 17.00 uur.

[p. 331]

De diaspora van het Armeense boek

Tot en met 9 september is bij de Bijzondere Collecties van de Universiteit van Amsterdam de tentoonstelling De diaspora van het Armeense boek 1512-2012 te zien. De tentoonstelling geeft een beeld van vijf eeuwen Armeense boekdrukkunst en daarmee van de verspreiding van Armeniërs en hun cultuur over Europa, het Nabije en Verre Oosten.

Armeense letters en hun uitspraak, Amsterdam 1711. Collectie Universiteit van Amsterdam

Vijfhonderd jaar geleden werd in Venetië voor het eerst een boek gedrukt in Armeense letters. Tot in de negentiende eeuw werden om technische en politieke redenen Armeense boeken buiten Armenië gedrukt. De Armeense boekdrukkunst ontwikkelde zich in Europese steden als Venetië en Constantinopel en kwam in de zeventiende eeuw tot bloei in Amsterdam. Hollandse stempelsnijders en lettergieters maakten het zetsel waarmee Armeense letters konden worden gedrukt. Daarmee werden boeken geproduceerd voor Armeniërs in Amsterdam en ver daarbuiten.

De meeste in Amsterdam gedrukte Armeense boeken zijn aanwezig in de Bijzondere Collecties van de UvA. Zij worden in de tentoonstelling aangevuld met boeken die elders zijn verschenen en met fraai verluchte manuscripten. Daarnaast geeft de tentoonstelling in vogelvlucht een beeld van Armenië en van de Armeense gemeenschap in Amsterdam.

Sprekende voorwerpen in de tentoonstelling zijn onder meer het oudste gedrukte Armeense boek, verschenen in 1512 in Venetië, en de eerste in het Armeens gedrukte bijbel, die in 1668 in Amsterdam het licht zag. Te zien zijn ook Armeense drukletters die rond 1755 werden vervaardigd door de Haarlemse lettergieterij Enschedé. Een interactieve toepassing zet Armeense letters om in de bijbehorende klanken. Liturgische voorwerpen uit de Armeense Kerk aan de Kromboomssloot herinneren aan de eeuwenlange aanwezigheid van Armeniërs in Amsterdam.

Adres: Bijzondere Collecties, Universiteit van Amsterdam, Oude Turfmarkt 129, Amsterdam, tel.: [phone], www.bijzonderecollecties.uva.nl. Openingstijden: dinsdag t/m vrijdag van 10.00 tot 17.00 uur, zaterdag en zondag van 13.00 tot 17.00 uur.

[p. 332]

Phiny Dick, Miezelientje en Wol, de beer, gouache. Collectie Museum Meermanno, Den Haag

Phiny Dick

Ter gelegenheid van het Toonderjaar wijdt Museum Meermanno tot en met 16 september een souterrainexpositie aan kinderboekenschrijfster en -illustrator Phiny Dick (1912-1990). Zij was de auteur van vele kinderboeken, zo als Miezelientje en Van Pom, Verk en Fop, en van strips als Olle Kapoen die internationaal bekend werd. Ook werkte zij veel samen met haar man Marten Toonder. In de tentoonstelling zijn vele boeken, omslagontwerpen, originele tekeningen en nooit eerder getoonde tekeningen van Marten Toonder voor teksten van Phiny Dick te zien. Bijzonder is het manuscript van Schuimpje en Zigzag. Voor dit boek maakte Phiny Dick een omslag dat door Uitgeverij Van Goor Zonen in 1941 onzedelijk en te bloot werd bevonden: het is nooit uitgegeven.

Tijdens het onderzoek naar archiefmateriaal van Phiny Dick werden honderden verloren gewaande tekeningen van Marten Toonder gevonden. In de mappen met werk van Phiny Dick in het archief van Uitgeverij Van Goor Zonen dat berust bij Museum Meermanno, werden tien originele, gesigneerde gouaches voor de omslagen voor Olli Fant uit Poppelo en Pom van de Pom-heuvel van Marten Toonder aangetroffen. Van Phiny Dick zelf werden ook diverse originelen gevonden, onder andere gouaches voor de omslagen voor Miezelientje en Wol, de beer en Pijper, het bosmannetje. Van Phiny Dick en Marten Toonder samen werden circa 550 originele tekeningen gevonden, waarvan ongeveer de helft van Marten Toonder.

Adres: Museum Meermanno | Huis van het boek, Prinsessegracht 30, Den Haag, tel.: [phone], www.meermanno.nl. Openingstijden: dinsdag t/m zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

Eet smakelijk!

Van een zogende Maria tot het Laatste Avondmaal, van een boerenmarkt tot een stilleven, van een feestbanket van de schutterij tot de stedelijke soepkeuken: het thema eten en drinken heeft kunstenaars uit alle eeuwen op veel manieren geïnspireerd.

Deze kleine tentoonstelling dient een keuze op uit de collectie tekeningen en prenten van Teylers Museum. Het smakelijke en gevarieerde menu bestaat uit vijf gangen: Bijbel en mythologie, de dagelijkse maaltijd, het feestmaal, honger en stillevens. Houdbaar tot en met 16 september.

Adres: Teylers Museum, Spaarne 16, Haarlem, tel.: [phone], www.teylersmuseum.eu. Openingstijden: dinsdag t/m zaterdag van 10.00 tot 17.00 uur, zondag van 12.00 tot 17.00 uur.

[p. 333]

Occhio!

In de tentoonstelling Occhio! Verborgen tekeningen uit Italië toont de Universiteit Leiden voor het eerst een selectie Italiaanse tekeningen uit de bijzondere collecties aan het grote publiek. De Renaissance en Barok zijn met zeldzame werken vertegenwoordigd, zoals ontwerpen voor de fresco's in de wereldberoemde koepel van de Dom van Florence en studies van Filippino Lippi in de trant van Botticelli.

Tekenen zat de Italiaanse kunstenaars in het bloed. Disegno lag aan de basis van alle kunstvormen. De Universiteit Leiden bezit een rijke collectie die het mogelijk maakt de verschillende facetten van de tekenpraktijk te belichten: van vlotte ontwerpschetsen tot figuurstudies en zelfstandige kunstwerken.

Uitgebreid onderzoek naar de Leidse tekeningen heeft geleid tot nieuwe kunsthistorische ontdekkingen. Ook nieuw is de natuurwetenschappelijke analyse: dankzij microscopisch onderzoek en röntgenfluorescentiespectrometrie zijn toeschrijvingen en dateringen voor het eerst scherper gesteld. De echtheid van een werk kan op basis van materiaaltechnisch onderzoek worden vastgesteld.

Met een fraaie selectie meestertekeningen biedt Occhio! Verborgen tekeningen uit Italië een interessante blik op de ontwikkeling van de Italiaanse tekenkunst tussen 1480 en 1800. Er is speciale aandacht voor fraai uitgewerkte Italiaanse landschapstekeningen. Bijzondere stukken in de tentoonstelling zijn twee ontwerpen van Federico Zuccaro voor de fresco's in de koepel van de Dom van Florence, oogstrelende pentekeningen van Guercino - Rembrandts evenknie in Italië - en een uiterst zeldzame, met goudverf gehoogde compositie van de hand van Jacopo Ligozzi. Ligozzi's tekening is door hemzelf voorzien van een ‘deurtje’ waarop een deel van de tekening op een andere manier is ingevuld: ook dat maakt deze tekening tot een unicum. Er is ook werk te zien van Jan van der Straet en Paul Bril, die tientallen jaren in Italië verbleven en een wezenlijke bijdrage leverden aan de tekenkunst in Florence en Rome. In totaal bestaat de tentoonstelling uit ongeveer veertig bladen. De tentoonstelling is te zien tot en met 27 september.

Taddeo Zuccaro, Twee engelen, roodkrijttekening. Collectie Universiteitsbibliotheek, Leiden

Adres: Universiteitsbibliotheek Leiden, Witte Singel 27, Leiden, tel.: [phone], www.bibliotheek.leidenuniv.nl. Openingstijden: maandag t/m vrijdag van 08.30 tot 0.00 uur, zaterdag van 09.30 tot 17.00 uur, zondag van 13.00 tot 22.00 uur.