De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 233]

Henk Slechte
Boekbespreking
Affiches

Martijn F. Le Coultre, Affichekunstenaar Jan Sluijters en tijdgenoten. Eindhoven, (Z)OO Producties 2011, 72 p., ISBN 9789070108649, €15

Een opvallend onderdeel van de visuele reclame is het affiche. De aandacht daarvoor heeft sinds 1990 een structureel karakter gekregen met een reeks monografieën over Nederlandse affichekunstenaars. Het initiatief kwam van de Stichting Prent & Publiciteit, die reclameman en afficheverzamelaar Werner Löwenhardt oprichtte om het behoud van zijn eigen collectie zeker te stellen, maar ook om het onderzoek naar het Nederlandse affiche en zijn ontwerpers te stimuleren. In de eerste monografie beschrijft Peter L.Ch. van Dam het oeuvre van Johann Georg van Caspel (1870-1928). Het boek begeleidde een tentoonstelling in het Amsterdam Museum en het Drents Museum. Van Caspel maakte als eerste in Nederland affiches die niet alleen interessant zijn als toegepaste kunst, maar ook doeltreffend waren als reclame, zoals zijn affiche voor Van Houten's Cacao en Chocolade. Dat affiche is vanaf 8 juli 2012 te zien op de tentoonstelling Chocolade-reclame Van Houten in het Affichemuseum in Hoorn. Van Caspel was de eerste Nederlandse affichekunstenaar die er in slaagde door middel van een affiche kunst en commercie te verbinden.

Nadat Prent & Publiciteit was herdoopt in Nederlands ReclameArchief, is die stichting in 2001 met het Nederlands Reclame Museum gefuseerd tot de stichting ReclameArsenaal. De eerste voorzitter was oudminister van Cultuur Hedy d'Ancona, die in 2011 is opgevolgd door Jan Müller, directeur van het Nederlands Instituut voor Beeld en Geluid in Hilversum. Vicevoorzitter is afficheverzamelaar en -publicist Martijn F. Le Coultre, die sinds de oprichting in 2003 ook voorzitter is van de Stichting Affiche Museum Nederland, waarmee het ReclameArsenaal nauw samenwerkt. Het ReclameArsenaal doet onderzoek naar de geschiedenis van de Nederlandse reclame en presenteert het erfgoed daarvan in musea, maar ook in een virtueel museum op het internet. Het organiseerde in 2000 in de Beurs van Berlage ook de expositie Reclamehelden, in 2010 gevolgd door 100 Jaar Reclame Klassiekers. Het ReclameArsenaal is actief in een cultuurhistorisch netwerk van particuliere organisaties die zijn opgericht door gepassioneerde verzamelaars en die naast maar ook met professionele instellingen als musea, bibliotheken en archieven een wezenlijke rol spelen in het beheer van ons cultuurhistorisch erfgoed. Die rol kan in een tijd waarin financiering uit publieke middelen niet meer vanzelf spreekt, niet genoeg worden gewaardeerd.

Tot dat netwerk behoort het Nederlands Archief Grafisch Ontwerpers (NAGO), een stichting die is opgericht om de archieven van Nederlandse grafisch ontwerpers in eigendom of bruikleen te verwerven en te ontsluiten. Het nago wil bijdragen aan een betere presentatie van het ‘erfgoed grafische vormgeving’ en stimuleert samenwerking tussen instellingen die collecties van grafische vormgeving beheren, zoals archiefinstellingen, bibliotheken en musea. De archieven worden toegankelijk gemaakt voor grafici en onderzoekers, maar ook voor een breder geïnteresseerd publiek.

Het kon niet uitblijven dat het kunstzinnig aantrekkelijkste en door velen verzamelde gedrukte reclameobject, het affiche, een eigen museum kreeg. Het is niet toevallig dat het Affichemuseum zijn deuren opende in Hoorn. Daar stichtte Piet van Sabben een veilinghuis dat twee keer per jaar een affichevei-

[p. 234]

ling organiseert, met een gezaghebbende catalogus. Een van de oprichters was reclameman, verzamelaar en beeldend kunstenaar Frans van Lier. Het museum beheert inmiddels meer dan 30.000 affiches, waaruit het een bescheiden vaste opstelling heeft gemaakt, en organiseert tijdelijke tentoonstellingen van het werk van affichekunstenaars, maar ook thematische tentoonstellingen, zoals in 2009 Eerherstel voor Politieke Affiches. Een andere belangrijke tentoonstelling was Nicolaas Wijnberg, waarbij Frans van Lier de monografie Nicolaas Wijnberg. De eigenzinnige affiches van een tomeloos theaterdier schreef, het zesde deel in de reeks Nederlandse Affichekunst. Het ReclameArsenaal, het Affiche Museum en het nago werken samen op het interactieve platform Adviz (Advertising + graphic design = visual communication) van de grafische ontwerpsector. Daarop kan iedereen terecht die geïnteresseerd is in visuele communicatie.

In 2011-2012 wijdde het Affichemuseum een tentoonstelling aan de affiches van Jan Sluijters (1881-1857) en tijdgenoten als Raoul Hynckes, Leo Gestel, Piet van der Hem, Chris Lebeau en Richard Roland Holst. Ook verscheen een monografie van de hand van Martijn Le Coultre, die weliswaar als titel heeft Affichekunstenaar Jan Sluijters en tijdgenoten, maar een apart hoofdstuk bevat over Jules Chéret (1836-1932), die omstreeks 1889 de eerste affichekunstenaar was. Sluijters zocht in de jaren tien en twintig zijn weg als expressionistisch en ‘luministisch’ schilder, maar was toch vooral een modieuze en sensuele schilder, die bekend is van zijn portretten van slechts gedeeltelijk geklede vrouwen en van de satirische litho's die hij van 1914 tot 1921 maakte voor De Nieuwe Amsterdammer, van De Groene Amsterdammer. Het moment van de tentoonstelling was goed gekozen, want tegelijk was in Singer in Laren de expositie Sluijters. Daarin werd ook aandacht besteed aan Sluijters' ontwerpen voor tijdschrift- en boekomslagen, zoals dat voor Wendingen van maart 1919, met een artikel over de expressieve Duitse danseres Gertrud Leistikow die waarschijnlijk voor het omslag heeft geposeerd. Sluijters heeft meer omslagen voor Wendingen ontworpen en zijn ontwerpen voor affiches werden in dat tijdschrift afgedrukt. Bij de tentoonstelling in Laren verscheen van Jacqueline de Raad, Emke Raas-Kruimel, Jan de Vries, Mieke van der Wal en Louise Wijnberg het boek Jan Sluijters 1881-1957.

Over Sluijters schreef Huib Luns al in 1941 dat hij een sterk ontwikkeld gevoel had voor het decoratieve en stelde Kurt Löb in 1968 dat zijn affiches ‘bijna zonder uitzondering een zeldzaam hoge kwaliteit’ hadden. Drie affiches sprongen eruit, vond Löb: Arti uit 1918,

[p. 235]

Artiesten Winterfeest uit 1919 en De Roode Danseres uit 1922. Daaraan voegt Martijn Le Coultre terecht het affiche toe dat als Sluijters' eerste wordt beschouwd. Hij ontwierp dat in 1913 voor de Gemälde Ausstellung Holländischer Meister in Kunstsalon Wolfsberg in Zürich, waarop ook werk van hemzelf was te zien. Volgens Le Coultre zat Sluijters toen in een bijna kubistische fase van zijn ontwikkeling en heeft hij het affiche niet zelf gelithografeerd, wat hij en zijn collega's wel plachten te doen. De lithodrukker moest zich beperken tot een klein aantal hoofdkleuren, waardoor niet alle kleurschakeringen van zijn palet tot uitdrukking konden komen. Toch was Sluijters zelf zo tevreden over dit prachtige affiche dat hij het in 1919 instuurde voor de regata of Reclame-En Grafische Arbeid Tentoonstelling Amsterdam, waarvoor Raoul Hynckes het affiche ontwierp. Waarschijnlijk was dit affiche toch niet het eerste van Sluijters. Le Coultre veronderstelt dat een anoniem affiche voor de rai uit 1906 ook door hem is ontworpen en baseert zich daarvoor op de belettering die op Sluijters wijst.

Omdat Sluijters als kunstenaar succes had, kon hij het zich permitteren de affiches belangeloos te maken voor de kunstenaarsfeesten met een charitatief doel die in 1914-1918 (maar ook nog daarna) werden gehouden, zoals het Avond-Feest in 1915 en het Artiesten Winterfeest in 1919. Voor zulke eenmalige activiteiten was het alleen mogelijk een gelithografeerd affiche met een minimale oplage te laten maken als een kunstenaar dat belangeloos deed. Bijna al zijn affiches heeft Jan Sluijters gemaakt voor culturele instellingen of voor instellingen of personen die hem sympathiek waren, zoals de kunstenaars Sociëteit Arti et Amicitiae en de voordrachtskunstenares Charlotte Köhier, en natuurlijk voor zijn eigen tentoonstellingen, met als laatste zijn tentoonstelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam in 1951. Vanaf 1919, wellicht geprikkeld door een affiche van Jan Toorop voor het Nederlandsch Tooneel, maakte Sluijters voor zijn affiches vrijmoedig gebruik van vrouwelijk naakt. Een mooi voorbeeld is De Roode Danseres uit 1922.

Na 1913 heeft Jan Sluijters in 1917 nog meegedaan in een competitie voor het affiche voor de eerste Utrechtse Jaarbeurs. Voor deze prijsvraag waren slechts vijf ontwerpers uitgenodigd en in de jury zat R.N. Roland Holst, die volgens Le Coultre geen bewonderaar was van het werk van Sluijters. Zijn mededingers waren Cornelis Rol, Carel Lion Cachet, Leo Gestel en Willy Sluiter. Lion Cachet won en volgens juryvoorzitter Roland Holst was de uitkomst van de prijsvraag artistiek zo bedroevend, dat er zonder Lion Cachet geen overwinnaar was geweest. Le Coultre is het wat Sluijters betreft met Roland Holst eens, maar heeft helaas het winnende ontwerp van Lion Cachet wel in zijn monografie afgebeeld en dat van Sluijters niet. Die heeft omstreeks 1920 nog één com-

[p. 236]

mercieel affiche gemaakt, voor de Koninklijke Hollandsche Lloyd. Le Coultre noemt dat ‘een niet erg geslaagde zijstap’.

Martijn Le Coultre heeft een tekstueel compact boekje geschreven. Hij geeft daarin een kort overzicht van de geschiedenis van het affiche in Nederland en in een beknopt maar helder bestek ook indringende informatie over de plaats van het affiche in het werk van Sluijters en van de affiches van Sluijters in het grafische culturele erfgoed. Het is jammer dat hij geen literatuurlijst geeft, zodat de geïnteresseerde lezer weet waar hij meer over Sluijters en vooral diens decoratieve werk kan vinden, en ook weinig over de ‘tijdgenoten’ vertelt. Daar staat tegenover dat Le Coultre in het visuele gedeelte van het boekje een boeiend overzicht geeft van de affiches van Sluijters en de tijdgenoten uit de titel door die tegenover elkaar te zetten, zoals Toorops affiche voor het Nederlandsch Tooneel versus die van Jan Sluijters voor het Artiesten Winterfeest, allebei uit 1919 en allebei met nagenoeg naakte vrouwen. Een prachtige tegenstelling is ook het sprekende affiche dat Louis Raemaekers maakte voor de Java-China-Japanlijn en het weinig zeggende van Sluijters voor de Koninklijke Hollandsche Lloyd.

Ten slotte voor de onverzadigbare liefhebbers van de ‘kunst van de straat’…: in 2011-2012 heeft ook het Museum Hilversum een tentoonstelling en een publicatie aan dit onderwerp gewijd: Grafisch Geluk - 100 Jaar Grafische vormgeving nl. Bij deze tentoonstelling heeft Bas van Lier de geschiedenis van steendrukkerij De Jong beschreven in Grafisch Geluk, dat in tachtig bladzijden de geschiedenis vertelt van deze drukkerij, die van 1911 tot 1994 een belangrijke drukkerij van affiches was en samenwerkte met ontwerpers als Wim Crouwel, Dick Bruna en Dick Elffers. Het boek is verschenen bij Lecturis en Premsela en kost €35.