De Boekenwereld. Jaargang 28

[p. 197]

Frans A. Janssen
Boekbespreking
Open die deur!

Gabriel Naudé, Wenken voor het opzetten van een bibliotheek. Vertaling Zsuzsó Pennings, Utrecht, Stichting De Roos 2011, 132 p.

Op 26 oktober 1966 sprak Herman de la Fontaine Verwey, bijzonder hoogleraar boekgeschiedenis aan de Universiteit van Amsterdam, in zijn collegereeks over zeventiende-eeuwse bibliotheken over de nog steeds bestaande bibliotheek van kardinaal Mazarin en natuurlijk ook over diens bibliothecaris Gabriel Naudé, die de bibliotheek groot had gemaakt. Dat hij meer aandacht schonk aan de bibliothecaris dan aan de eigenaar van deze particuliere bibliotheek, zou samen kunnen hangen met de omstandigheid dat zijn sympathie eerder uitging naar de boekenkenner en scepticus Naudé dan naar de kerkleider en politicus Mazarin. Zo raakte ik in de bibliothecaris geïnteresseerd en ik las een biografie van hem (die van James Rice). Daarna heeft Naudé mij niet meer losgelaten. Hij was in mijn gedachten toen ik onderzoek deed in de Bibliothèque Mazarine; ik kwam hem tegen toen ik me bezig hield met de vroege receptie van de boekdrukkunst in Frankrijk (hij wijdde er een hoofdstuk aan in zijn Addition à l'histoire de Louis xi); in de Bibliotheca Philosophica Hermetica las ik zijn verdediging van de studie van esoterische werken; later toen ik een en ander ging lezen over de geschiedenis van het scepticisme stond hij daar weer; als boekhistoricus heb ik natuurlijk zijn Advis pour dresser une bibliothèque, de oudste bibliotheekhandleiding, meer dan eens gelezen. De eerste druk verscheen in 1627, het werk werd nog tijdens zijn leven herdrukt (in 1644); uit later tijd hebben we enkele Franse uitgaven en vertalingen in het Engels, Duits en Italiaans, en een facsimile; de beste editie is die van Bernard Teyssandier uit 2008, die een omvangrijk commentaar bevat. En nu is er dan ook een Nederlandse vertaling: Wenken voor het opzetten van een bibliotheek.

Naudé richt zich in dit boek tot zijn toenmalige opdrachtgever Henri de Mesmes, van wiens bibliotheek hij op dat moment bibliothecaris was. In die functie tracht hij in deze handleiding hem ertoe te brengen zijn bibliotheek open te stellen voor het geïnteresseerde publiek. Deze oproep moet worden gezien tegen de achtergrond van zijn teleurstellende ervaringen bij het verkrijgen van toegang tot kerkelijke, stedelijke en particuliere bibliotheken; ook Petrarca, Erasmus en Isaac Vossius beklaagden zich over bibliotheken die hun schatten begraven. Naudé somt enkele niet-toegankelijke bibliotheken op: die van het Vaticaan in Rome (nog steeds bestaand), die van Bessarion (in bezit van de stad Venetië, thans Biblioteca Marciana), die van de Medici in Florence (thans Biblioteca Laurenziana) en die van Jacques-Auguste de Thou in zijn eigen Parijs (thans verspreid). Daarentegen worden de weinige bibliotheken die publiekelijk toegankelijk zijn met ere genoemd: die van Thomas Bodley in Oxford (thans de Bodleian Library), die van kardinaal Borromeo in Milaan (thans Biblioteca Ambrosiana) en die van Angelo Rocca in Rome (thans Biblioteca Angelica); dit waren allemaal particuliere bibliotheken. De Parijse bibliothecaris roept de particuliere boekenverzamelaar op een zorgvuldige collectie op te bouwen en deze dan publiekelijk toegankelijk te maken. Meer dan eens wijst hij erop dat bibliotheken geen luxueus tijdverdrijf van vermogende magistraten mogen zijn, maar hun nut moeten tonen in de openbare toe-

[p. 198]

gankelijkheid ervan. Wordt zijn opdrachtgever Henri de Mesmes hier expliciet toegesproken, Naudé zal ook andere verzamelaars in gedachten hebben gehad. Geen van hen heeft het pad naar openbaarmaking bewandeld; pas onder Mazarin kon Naudé zijn ideaal verwerkelijken.

Naudé spreekt hier als een humanistisch geleerde, geheel in de traditie van Erasmus, en niet als een bibliofiele minnaar van ‘het schoone boek’. Herhaaldelijk wijst hij luxe af en hij verafschuwt het goud in bibliotheekruimten en op boekbanden; niet minder dan viermaal laat hij zich hier steunen door Seneca's afkeurende woorden over boekenverzamelaars. Als een echte humanist doorspekt hij zijn betoog met citaten uit de klassieken, maar tenminste een aantal hebben, doordat ze niet alleen versieringen zijn maar ook samenhangen met het betoog, een tweede functie.

Lang blijft Naudé stilstaan bij de keuze van de boeken: wat moet een particulier, die de onderzoekers wil dienen, verzamelen? Zijn keuze voor de universele, encyclopedische bibliotheek en niet voor een specialistische, thematische collectie hangt samen met zijn wetenschapsopvatting. Een bibliotheek moet de wereld weerspiegelen, moet de opgang en neergang van culturen en meningen tonen. Dat betekent dat alle belangrijke auteurs in de beste edities en in de commentaren die bij die teksten in de loop der eeuwen zijn geschreven, in de ideale particuliere bibliotheek moeten worden bijeengebracht. Ja, ook de geschriften van dissenten en esoterici als alchemisten, hermetisten en rozenkruisers (de huidige bibliotheek van Mazarin is nog steeds rijk aan dit genre teksten). Als voorbeeld noemt Naudé de werken van de hermetische filosoof Giordano Bruno, die in 1600 door de kerk is veroordeeld en verbrand. Hij zegt dan wel dat deze werken moeten worden bewaard omdat ze ook onderdeel zijn van de weerslag van de verscheidenheid en van de wisselingen van de opvattingen van de mensheid, maar hij tekent hierbij aan dat ‘de meeste [van deze esoterische geschriften] over onbenullige, nutteloze dingen gaan’. Ook de werken van de ketters moeten worden verzameld en hij somt een hele rij op, die aangevoerd wordt door Luther en Calvijn. Even kondigt zich de ‘querelle des anciens et des modernes’ zich aan, die ruziet over de prioriteit van de oude schrijvers tegenover die van de moderne, als hij auteurs als Erasmus en Montaigne als gelijkwaardig aan de oude schrijvers ziet.

Juist in dit verband zien we enkele sporen van het scepticisme van Naudé: hij spreekt over de boeken ‘van de voornaamste ketters of aanhangers van nieuwe godsdiensten die afwijken van de onze, die bekender is en daarom als juister en waarachtiger wordt beschouwd’ (mijn cursivering). De godsdienst die wij belijden, beschouwen we als de ware alleen omdat we erin zijn opgegroeid. Een bibliotheek moet ‘de diversiteit van de sekten’ demonstreren en moet tegemoet komen aan ‘het goede recht van de pyrrhonici’ (naar de Griekse filosoof Pyrrho, die meende dat men geen bewijsbare kennis kan verkrijgen). In principe betekent dit dat er in de wereld van

[p. 199]

het eeuwig draaiende wiel van de culturen geen keuze hoeft te worden gemaakt. Naudé's scepticisme heeft René Pintard ertoe gebracht hem in zijn grote studie over de Parijse kring van ‘geleerde vrijdenkers’ in de eerste helft van de zeventiende eeuw dicht in de buurt van het atheïsme te plaatsen: zijn gebrek aan waardering voor religie zou hem tot een ‘philosophe antichrétienne’ hebben gemaakt (Le libertinage érudit dans la première moitié du xviie siècle uit 1943). Pintard is hierover aangevallen, al erkent hij dat de bewijzen voor deze these mager zijn. Naudé's vriend Guy Patin schreef geestig over hem: ‘ik heb de indruk dat hij heel onverschillig was in de keuze van godsdienst, en dat hem dat tijdens zijn verblijf in Rome duidelijk is geworden’.

Vele bladzijden zijn gevuld met allerlei raadgevingen, zoals over het voorbereiden van de opbouw van een bibliotheek (lees de werken over bibliotheken van Richard de Bury, Justus Lipsius en anderen en bekijk de catalogi van collecties, roept hij de boeken verzamelaar toe), over de wijze van verwerven (koop bij voorkeur hele bibliotheken), over de ordening van de boeken (plaats ze systematisch naar categorie en daarbinnen naar chronologie). Maar tot op de laatste bladzijden blijft het kernpunt van deze gids het ‘publiek gebruik’ van particuliere bibliotheken.

Een Nederlandse vertaling van deze handleiding voor bibliothecarissen en boekenverzamelaars vergroot de toegankelijkheid van een belangrijke bron. Het werk geeft onder meer inzicht in de beweegredenen van degenen die op een hoogtij van de Franse cultuur een boekencollectie bijeenbrachten. In de vertaling, van de hand van Zsuzsó Pennings, van deze hier en daar lastige tekst zijn enkele ongerechtigheden geslopen. ‘M. le Président de Thou’ kan niet weergegeven worden met ‘de bibliothecaris van Thou’: de magistraat De Thou was voorzitter van het parlement van Parijs, geen bibliothecaris. Een ‘copie’ van een boek is natuurlijk een ‘exemplaar’, geen ‘kopie’. Een luxe-uitgave van een boek heeft geen ‘gelinieerd papier’, maar in een of enkele exemplaren kunnen na de druk lijnen om de zetspiegel met hand zijn aangebracht; er staat ‘reglé’ en dat is nog steeds de vakterm. Het huiskamerwoord ‘kaft’ voor ‘couverture’ (‘omslag’) dient te worden vermeden.

Het mag vreemd zijn dat er van een boek dat niet in de handel is een recensie verschijnt. Deze vertaling maakt deel uit van de serie bibliofiele uitgaven van de Stichting De Roos, die sinds 1946 verschijnt. De reeks, die voornamelijk teksten van literaire aard bevat, is uitsluitend bedoeld voor leden van de Stichting en wordt dan in een oplage van 175 (plus enkele) exemplaren gedrukt. De boeken hebben een fraaie vormgeving, steeds van de hand van typografische ontwerpers van naam. Deze mooie uitgave is ontworpen door Piet Gerards en Judith van der Heijden, gebruikt de VandenKeere-letter (van Frank Blokland) en is gedrukt door Drukkerij Lenoirschuring. Een bespreking ervan wordt gerechtvaardigd door het historisch belang van zo'n interessante tekst, die doordat verschillende Nederlandse bibliotheken contribuant van De Roos zijn - toch openbaar toegankelijk is.