De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 307]

Hans Peeters
Van oude boeken en dingen die voorbij gaan
Reactie op boekbespreking

In de uitgebreide boekbespreking van Henk Slechte in De Boekenwereld (jaargang 27, nummer 3) van mijn onderzoek naar 450 jaar bibliotheekgeschiedenis rond de oudste Nederlandse stadsbibliotheek wordt mijn publicatie Romantiek en mythevorming rond een bibliotheek. 450 jaar Stads- en Athenaeumbibliotheek 1560-2010 beoordeeld als ‘serieus bestudeerd, geanalyseerd en beschreven’. Uit het eeuwenoude materiaal, opgeslagen in het stadsarchief van Deventer, blijkt dat de Stads- en Athenaeumbibliotheek (sab) op kleinere en regionale schaal heeft doorgemaakt wat de Spaanse inquisitie voor veel Europese bibliotheken en voor de hele schriftelijke cultuur van de Maya's in Zuid-Amerika heeft betekend, wat de Hongaarse Corvina Bibliotheek heeft moeten doormaken na de verovering door de Ottomanen en hoe de nazi's en de stalinisten hun bibliotheken hebben behandeld.

Slechtes reserves zitten in de slotopmerkingen van zijn artikel en richten zich op de beschrijving van de laatste vijftien jaar van de vierenhalve eeuw die ik heb onderzocht: de periode 1995-2010. Ik had ‘daarvan af moeten blijven’. Kennelijk mag een historicus de periode waarin hijzelf een rol heeft gespeeld niet onderzoeken.

Kwalijker nog dan de slotfase van het onderzoek vindt Slechte mijn toekomstverkenning hoe de bibliotheek er over 25 jaar uit zou kunnen zien. Ik positioneer me daarbij in de rol van een toeschouwer die in het jaar 2035 het 475-jarig bestaan van de bibliotheek denkt te vieren. Maar ze is dan helaas ten onder gegaan aan het geweld van de digitale revolutie, die op haar hoogtepunt is.

Het laatste hoofdstuk, waarin ik een onheilspellende toekomst schets voor de Stads- en Athenaeumbibliotheek in Deventer (en overigens voor elke traditionele bibliotheek in Nederland), noemt Slechte een anticlimax, een ‘smakeloze uitglijder’, die ik de bibliotheek had moeten besparen. Steekt Slechte hier de kop in het zand zoals zo velen in het boekenlandschap van Nederland? Amper vijf jaar geleden kwam het e-book op; in de afgelopen maand (april 2011) heeft de omzet aan elektronische boeken in de V.S. de verkoopcijfers van het papieren boek voor het eerst overtroffen. Deze acceleratie overtreft vele malen die van de snelheid waarmee de boekdrukkunst in de late middeleeuwen de scriptoria wegvaagde.

Het wetenschappelijk gedeelte van mijn publicatie wordt omlijst door een moderne raamvertelling, met alle fantasie en essayistische vrijheden (waaronder een flinke portie ironie en overdrijving) die een schrijver zich daarbij mag permitteren. Dat hier geen wetenschappelijke eisen aan mogen worden gesteld, is voor elke lezer van mijn boek een open deur. Slechte heeft kennelijk de opbouw van het boek niet geheel voor ogen gehad, toen hij de recensie schreef en evenmin de verbinding gelegd tussen de inleiding en het laatste hoofdstuk Van oude boeken en dingen die voorbij gaan. Verder onthoudt hij de lezer mijn argumenten voor de waarschijnlijkheid van de ondergang van het fysieke boek en de traditionele bibliotheek.

Romantiek en mythevorming rond een bibliotheek begint en eindigt met twee uiteenlopende visies op de toekomst van de eenentwintigste-eeuwse bibliotheek. In De bibliotheek bij nacht hield Alberto Manguel enkele jaren geleden een magistraal pleidooi voor de traditionele bibliotheek en het behoud van het fysieke boek. Wereldwijd wordt dit werk door bibliofielen beschouwd als een massieve aanval op de verloedering van onze cultuur door internet. Mijn af-

[p. 308]

sluiting van het onderzoek naar de geschiedenis van de Stads- en Athenaeumbibliotheek van Deventer loopt uiteindelijk uit op een veel pessimistischer scenario voor de toekomst van de bibliotheek als de denkbeelden van Manguel door de bibliotheekwereld zouden worden gevolgd. Opdat de lezer zich een beeld kan vormen van de methode en de toonzetting van het betoog in de inleiding en het afsluitende hoofdstuk geef ik enkele citaten:

Nog niet zo lang geleden (2003) werd oogluikend, voor de camera's van de wereldpers, de Nationale Bibliotheek van Bagdad leeggeroofd. Zesduizend jaar oude documenten, de vroegste voorbeelden van menselijk schrift, de kunstwerken van Arabische kalligrafen, Iraanse teksten van duizend jaar oud en de originele verhalen uit Duizend en een Nacht verdwenen. [...] Waren ze maar reeds gedigitaliseerd en opgeslagen in databanken van een bibliotheek voor het werelderfgoed en via het internet toegankelijk gemaakt. [...]

Verwoesting en ondergang zijn vaste bestanddelen van de geschiedenis van bibliotheken. Dat geldt voor de bibliotheek van Alexandrië uit de derde eeuw voor Christus, die volgens de legende in de openbare badhuizen is opgestookt en het zal vroeg of laat ook gelden voor de Stads- en Athenaeumbibliotheek van Deventer.

De raamvertelling eindigt met een hoofdstuk, waarin de schrijver zijn fantasie de vrije loop laat over mogelijke toekomstscenario's van de bibliotheek. Ik geef weer enkele citaten, zodat de lezer zich kan een mening vormen of we hier van doen hebben met een ‘smakeloze uitglijder’ of met een min of meer realistische beschrijving van de richting waarin het met onze bibliotheken op zou kunnen gaan.

Ongehinderd door archiefbronnen en cijfermatige onderbouwingen beschrijven we een toekomstscenario dat er voor de Stads- en Athenaeumbibliotheek, ja voor elke bibliotheek in de eenentwintigste eeuw, onheilspellend uitziet. Wat gaat er de komende 25 jaar gebeuren? Dat een dergelijke bespiegeling over de bibliotheek in 2035 niet kan voldoen aan de wetenschappelijke criteria die volgens Slechte wel in acht zijn genomen tijdens het archiefonderzoek in de rest van de publicatie, lijkt me een open deur. Als ik zeg dat ik ongehinderd door archiefbronnen en cijfermateriaal het laatste hoofdstuk heb geschreven, is het verwijt van onwetenschappelijkheid van dat hoofdstuk een farce.

In mijn publicatie loopt de raamvertelling uit op de ondergang van de Stads- en Athenaeumbibliotheek tegen het jaar 2035.

In een achterafstraatje in Salland West, indertijd gemeente Deventer, houdt een moedige bibliotheek stand in de strijd tegen een verloederende cultuur. De Stads- en Athenaeumbibliotheek (sab) wordt sporadisch geopend voor die enkeling die in de nadagen van het lezen wil ontsnappen aan de verwarring en jachtigheid van de beeld- en lawaaicultuur. Daar, in een oase van rust en stilte, kan zich nog het intieme ritueel voltrekken dat lezen heet. De tijd verloopt er stroperig en de bibliotheek werpt zich op als het laatste effectieve bestrijdingsmiddel tegen de leegheid van de eenentwintigste eeuw.
Maar feitelijk is de strijd al lang verloren. [...]
De openbare bibliotheken, die in tegenstelling tot de Stads- en Athenaeumbibliotheek dachten met hun tijd mee gegaan, bouwden in korte tijd hun boeken- en tijdschriftenzalen om tot moderne kermisattracties vol high-techspelen. Alles is gratis dankzij de megasubsidies van Google die al hun boeken toch al had gedigitaliseerd. Maar de beleefbibliotheek die de directeur van de grootste openbare bibliotheek van Nederland (Amsterdam) in 2010 voorspelde, is intussen veranderd in een culturele ontmoetingsplaats met digitale gokhallen, uitleenstations voor i-pads en ruimtes voor groepsgaming. Er wordt geen boek meer uitgeleend. [...] In 2020 ‘...hadden Google Scolar en Scientific Globalworld in elk continent en elk land van enige economische betekenis de toonaangevende wetenschappelijke bibliotheken compleet gedigitaliseerd en op internet beschikbaar ge-

[p. 309]

steld. Gigantische scanmachines digitaliseerden intussen in enkele maanden een bibliotheek van 100.000 werken. Degenen die gedacht hadden dat de transitiesnelheid van het drukwerk naar het digitale boek even langzaam zou gaan als van handschrift naar het gedrukte boek waren bedrogen uitgekomen. [...] De acceleratiesnelheid van de ict-wereld lag in de eenentwintigste eeuw een paar factoren hoger. In nog geen twintig jaar had de digitaliseringsgolf het gros van boekhandels en uitgeverijen weggevaagd en ook de eerste bibliotheken in de grote steden waren al verdwenen. [...] De grote uitgeverijen, zoals het Duitse Springer en het Britse Reed Elsevier hadden de groeimarkt ook ontdekt en verschaften de wetenschappelijke publicaties via internet. Het bulkwerk aan digitalisering van teksten gebeurde al jaren in Thailand, Myanmar en de Filippijnen met gigantische scanmachines; de databases namen elk jaar met 42 miljoen tijdschriftenpagina's en 860.000 wetenschappelijke boeken toe. [...] Op wereldniveau was Google de Ptolemaeus van de eenentwintigste eeuw geworden.

Tot zover enkele fragmenten uit het laatste hoofdstuk. Dat eindigt inderdaad met het nakende failliet van de Deventer bibliotheek in 2035. Het is geen mooi besluit van een jubileumboek en deze toekomstvoorspelling is mij dan ook niet door iedereen in dank afgenomen. Vooral bibliofielen, liefhebbers van de traditionele bibliotheek en het oude schrift en niet te vergeten de culturele elite van Deventer, die de moderne bedreigingen van de klassieke bibliotheek liever negeren, hebben zich tegen dit doemscenario verzet. Slechte schaart zich in hun gelederen en noemt het hoofdstuk Van oude boeken en dingen die voorbij gaan een anticlimax na het serieuze gedeelte van het boek.

Ja, voor sommigen is het door mij beschreven scenario voor de toekomst van de bibliotheek onaangenaam. En ja, ook de huidige directeur van de Stads- en Athenaeumbibliotheek van Deventer, Eddy Tulp, heeft een veel optimistischer scenario voor ogen. En dat hij dat heeft, is maar goed ook. Wat zouden we aan moeten met een directeur die zich neerlegt bij de ondergang van zijn eigen instituut? Zijn epiloog aan het eind van mijn boek zou volgens Slechte bedoeld zijn als een publieke terechtwijzing van de auteur. Hij had beter kunnen weten als hij Tulp hiernaar had gevraagd. Natuurlijk, de twee meningen contrasteren. Dat de opinies over de toekomst in bibliotheekland divers zijn, mag blijken uit de positieve kritieken die ik op het laatste hoofdstuk heb ontvangen van openbare en wetenschappelijke bibliotheken en zelfs vanuit de Koninklijke Bibliotheek. Maar daar wordt ook een innovatief beleid gevoerd om de traditionele bibliotheek op het spoor van de digitale toekomst te zetten. De uitwisseling van meningen over de beleidsrichting die bibliotheken op zouden moeten gaan, helpt de discussie die landelijk wordt gevoerd over de toekomst van de Nederlandse bibliotheek hopelijk op een hoger plan. Slechte verwart vrije meningsuitwisseling met publieke terechtwijzing. Zeker, iedereen mag het met het treurige slot van de publicatie oneens zijn, maar kwalificeer mijn toekomstverkenning dan niet als een ‘smakeloze uitglijder’ maar stel er je eigen mening tegenover en geef argumenten. Dat helpt de discussie over de toekomst van de Nederlandse bibliotheek verder.

Tot slot een enkele opmerking over Slechtes kritiek op de beschrijving van de periode waarin ik zelf directeur van de Stads- en Athenaeumbibliotheek was, de periode 1995-2005. Hij spreekt daarover in termen van ‘slager die zijn eigen vlees keurt en zich voor de kwaliteit ervan op zijn borst slaat’.

De feiten: de beschrijving van deze periode voldoet aan het criterium dat voor wetenschappelijk onderzoek geldt. De bronnen zijn voor wetenschappers en niet-wetenschappers publiek beschikbaar. Alles wat ik beweer, is te vinden in de archieven van het stadsarchief van Deventer en iedereen heeft de mogelijkheid te controleren of er selectief gebruik van is gemaakt, waardoor de werkelijkheid mogelijk geweld zou zijn aangedaan. Overigens kwalificeert de huidige directeur van de bibliotheek deze beschrijving van de laatste periode van de bibliotheekgeschiedenis als ‘evenwichtig en gedistantieerd’, een geheel ander oordeel dan dat van Slechte.

[p. 310]

Het zou Henk Slechte hebben gesierd als hij in zijn recensie had vermeld dat ik over de mogelijke nadelen van een beschrijving van de periode, waarin ik zelf een rol speelde, had gerefereerd aan het uitgebreide hoofdstuk 44, getiteld ‘Gezichtsvernauwing en betrokkenheid; een tussentijdse overpeinzing’. Een kort citaat uit dat hoofdstuk:

...we zijn gehandicapt en wel dubbel gehandicapt. In de eerste plaats door de tijdsfactor; we leven er te dicht bovenop en kunnen niet de distantie betrachten die we bij de vorige (drie en veertig) hoofdstukken wel op konden brengen. Tegelijkertijd zijn we deelnemers in deze tijd. Dat veroorzaakt bij voorbaat de verdenking van subjectiviteit en misschien zelfs van onbetrouwbaarheid. [... en] is de lezer gewaarschuwd dat de toonzetting van de beschrijving er nog altijd een is van betrokkenheid en dat ook de beste poging tot het waarderingsvrije gebruik van de archiefstukken de geur van selectieve perceptie nooit helemaal kan wegnemen.

Ondanks het feit dat iedereen de bronnen waarvan ik gebruik heb gemaakt, in het stadsarchief van Deventer kan controleren op een wetenschappelijke hantering, heb ik de lezer menen te moeten attenderen op de rol die ik in de laatste tien jaar van het historisch onderzoek heb gespeeld. Daarmee maak je je als onderzoeker kwetsbaar, maar je speelt wel open kaart. Het verwijt van Henk Slechte dat de beschrijving van de periode 1995-2005 lijkt op de ‘slager die zijn eigen vlees keurt’ raakt kant noch wal. Ik daag Slechte graag uit op basis van dat bronnenmateriaal tot andere conclusies te komen dan ik getrokken heb in de laatste hoofdstukken van mijn onderzoek of dat ik een selectief gebruik van de bronnen zou hebben gemaakt. Wat overblijft is de vraag of je wel betrouwbaar onderzoek kunt doen naar een periode die nog maar net achter je ligt en waarbij je zelf betrokken was. Daar wijd ik uitvoerige passages aan, die Slechte verhult, maar in zijn recensie kritisch uitvergroot alsof hij de kritische kanttekeningen die ik erbij maak zelfheeft bedacht. Uiteindelijk blijft er maar één vraag over: zijn de feiten in de publicatie voor iedereen controleerbaar? En dat zijn ze.

Naschrift Henk Slechte

Hans Peeters is duidelijk ontevreden over de bespreking van zijn boek. Dat is het goede recht van iedere auteur en het is genereus van de redactie van De Boekenwereld, dat die zijn klacht zo royaal publiceert. De bespreker van een boek heeft een verantwoordelijke taak. Hij oordeelt publiek over het intellectuele product van een ander. Dat dwingt die bespreker het boek grondig te lezen, zich rekenschap te geven van de beweegredenen van een auteur om iets op te schrijven of te poneren en zijn bevindingen zo te formuleren dat hij de auteur en diens werk recht doet en tevens het publiek deugdelijk informeert. Dat betekent dat hij de inhoud van het boek zo beschrijft dat de lezer er een goede indruk van krijgt, maar ook dat hij lof en kritiek geeft waar hij vindt dat die nodig zijn om de lezer te laten weten wat hij van het boek vindt. Hij doet dat autonoom en dus op basis van zijn eigen kennis en analyse.

Als een auteur vaststelt dat een bespreker zijn werk verkeerd heeft geciteerd of op feitelijk onjuiste gronden kritiek heeft gegeven, heeft de bespreker zijn werk niet goed gedaan en is hij de auteur daarvoor excuses schuldig. Hans Peeters meldt nergens verkeerde citaten of kritiek op basis van feitelijke onjuistheden. Hij is gewoon boos, omdat de bespreker naast veel lof ook kritiek heeft op een betrekkelijk klein, maar voor hem ongetwijfeld belangrijk deel van het boek, en omdat de bespreker de discussie over de toekomst van de bibliotheek niet met hem is aangegaan. Ik ben die bespreker en heb kennis genomen van zijn ontevredenheid. Die betreur ik, maar daar laat ik het bij.

Ik wil nog wel één misverstand uit de wereld helpen, al zal dat de boosheid van Peeters waarschijnlijk nog vergroten. Ik heb in mijn bespreking de term ‘smakeloze uitglijder’ gebruikt. Peeters heeft die opgevat als kwalificatie voor zijn laatste hoofdstuk over de toekomst van de bibliotheek. Ik heb hem echter bedoeld voor de hoofdstukken 45 tot en met 50, waarin Peeters de periode-Peeters beschrijft. Dat heeft hij niet gedaan met de afstand die daarbij past. Dat is en blijft mijn mening als bespreker en daarmee moet Peeters het doen!