De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 246]

Frans A. Janssen
Boekbespreking

Paul van Capelleveen & Clemens de Wolf (red.), Het ideale boek. Honderd jaar private press in Nederland, 1910-2010, Nijmegen, Vantilt 2010, 256 p., ISBN 9789460040603, €34.95

Een welkom boek. Moest men tot nu toe een reeks verspreide publicaties bijeenzoeken die ook samen geen geschiedenis van het Nederlandse privatepressboek vormen, nu beschikken we over dit op grootse wijze vormgegeven overzicht. Een genoegen is het dit boek in de hand te hebben, te lezen en de sprekende illustraties te bekijken.

Er worden in dit boek enkele pogingen gedaan het begrip ‘private press’ te definiëren, maar algauw blijkt dat de werkelijkheid zich daaraan onttrekt. Wat ik de enge definitie zal noemen, gaat uit van aspecten als eigen drukpers, eigen lettertypen, kleine oplage, mooie typografie. Er zijn echter altijd uitzonderingen en verfijningen die deze criteria naar de marge verplaatsen, want die criteria kunnen in feite ook geldig zijn voor ander drukwerk en mooie typografie zien we ook in commerciële producties. Laat ik voor het gemak stellen dat het hier gaat om bijzonder drukwerk, door één of enkele personen tot stand gebracht, al of niet met ambachtelijke technieken, met een geringe omvang en in kleine oplage. Maar het in dit boek toegepaste kenmerk dat de makers streven naar het ideale boek, geldt alleen voor enkele private presses uit de beginperiode. De titel Het ideale boek, teruggaand op twee publicaties uit die vroegste geschiedenis van het verschijnsel (teksten van William Morris uit 1893 en van Thomas Cobden-Sanderson uit 1900, die beide de titel The ideal book dragen), bestrijkt dan ook niet het hele terrein, en zeker niet de tijd na de oorlog.

Het boek is chronologisch opgezet: 135 bladzijden beslaan de periode 1900 tot 1945, weer onderverdeeld in drie kleinere chronologische eenheden (auteurs: Van Capelleveen, De Wolf, Van Faassen, Thomassen), 50 bladzijden over de periode 1945 tot 2010 (auteurs: Thomassen, De Wolf) en 45 bladzijden met diverse bijdragen (auteurs: Van Capelleveen en anderen).

De eerste vijftig bladzijden geven een uitstekend beeld van de voorgeschiedenis, zowel in het buitenland als in eigen land, voorgeschiedenis dus van het optreden van de eerste private press in Nederland. Daartoe behoren uiteraard de befaamde vroege Engelse private presses als de Kelmscott Press van William Morris (1890/91) en de Doves Press van diens vrienden Emery Walker en Thomas Cobden-Sanderson (1900), die beide als modellen voor latere persen gediend hebben. Hierbij wil ik aantekenen dat de Doves Press zowel een voortzetting als een bestrijding van de ideeën van Morris was; dat laatste waar het de afwijzing van ornamentatie en een terugkeer naar een zuivere typografie betreft.

Tot de voorgeschiedenis in eigen land hoort een veelgeroemde productie als Walter Cranes Kunst en samenleving uit 1894, het handboek van de Nederlandse nieuwe kunst. Maar een blik in dit boek toont onmiddellijk dat de typografische vormgeving hier nog midden in de negentiende eeuw staat, al treffen de ornamenten van G.W. Dijsselhof ons oog. Binnen de zojuist vermelde enge definitie verscheen de eerste private press in Nederland op het moment dat Jean François van Royen een drukkerij toevoegde aan de in 1910 door drie dichters opgerichte bibliofiele uitgeverij De Zilverdistel. Hij trad daarmee in de traditie van de Kelmscott Press van Morris en vooral van de Doves Press van Walker en Cobden-Sanderson. Met deze ontwikkeling, die plaatsvond in 1914/1915, begint het tweede vijftigtal pagina's, waarin op een voortref-

[p. 247]

felijke wijze een minutieus verslag wordt gegeven van de geschiedenis van deze uitgeverij/drukkerij, die in 1919 werd voortgezet in Van Royens eigen Kunera Pers. Van Royen, die in contact stond met Cobden-Sanderson, volgde slaafs diens voorbeeld: zetten uit speciaal voor de pers ontworpen lettertypen, drukken op een ijzeren Albion handpers, in een op de Doves Press geïnspireerde lay-out en op handgeschept papier. Het programmatische boekje Over boekkunst en de Zilverdistel herhaalt de beginselverklaring van Cobden-Sanderson in diens The ideal book zowel naar inhoud als vorm. Ik heb mij altijd ongemakkelijk gevoeld bij zo'n grote mate van onoorspronkelijkheid van iemand die aan zijn typografische activiteiten het hoge woord van kunst verbond, terwijl toch vanaf de romantiek oorspronkelijkheid als hoogste artistieke eis is gesteld.

Dan volgen 35 bladzijden over het bibliofiele boek in het interbellum, en hier wordt de enge definitie terecht losgelaten, omdat zij niet meer geldig is voor dat deel van het gewone, commerciële drukwerk dat tegelijkertijd bibliofiel kan worden genoemd. De liefde voor het handwerk is hier verdwenen, er wordt van machinezetsel gedrukt op mechanische snelpersen. Wel is steeds één persoon verantwoordelijk voor het typografisch ontwerp, en wij kennen allen de grote namen: Jan van Krimpen, A.A.M. Stols, Charles Nypels, S.H. de Roos (die overigens ook een private press had, de Heuvelpers). Zelfs een specialist kan niet altijd onderscheid maken tussen een privatepresspublicatie en een bibliofiele uitgave van een van de zojuist genoemden. Hoewel Van Krimpen weleens neerkeek op de amateurs van de private presses, hebben zij de typografen bewust gemaakt van hun rol: de discipline van het typografisch ontwerpen is er gekomen dankzij de beoefenaren van het zelf produceren van typografisch interessante drukwerken. Ik ben het niet eens met de in dit boek aanwezige overtuiging dat de hier bedoelde bibliofiele uitgaven de private presses naar de marge van de boekenwereld hebben verbannen: daar bevonden zij zich immers altijd al. De breuklijn ligt niet tussen de private presses en de bibliofiele producties van de zojuist genoemde ontwerpers, maar tussen deze twee groepen vertegenwoordigers van de traditionele richting in de twintigste-eeuwse typografie en modernisten als Piet Zwart en Paul Schuitema, die de typografische vormgeving een heel ander gezicht gaven. Alleen het werk van de private press van H.N. Werkman kan tot een vorm van modernistisch drukwerk worden gerekend.

Gedurende de oorlog kregen de begrippen ‘private press’ en ‘bibliofiel drukwerk’ een andere betekenis: hoewel het esthetische aspect niet verloren ging, bracht de druk van de bezetting andere prioriteiten met zich mee. Het betreffende hoofdstuk draagt dan ook het begrip ‘het bijzondere boek’ in het opschrift.

De volgende vijftig bladzijden beschrijven onder de titel ‘De private press als liefhebberij’ de periode 1945-2010. Vertoonde de bespreking van de beide vorige delen een heldere structuur, hier schrikt de lezer van een chaotische opbouw. Er is weliswaar een poging ondernomen om tot een chronologische indeling te komen in decennia, maar die verzandt bijna onmiddellijk. Ter verontschuldiging kan ik aanvoeren dat een heldere presentatie van zaken die nog dicht bij onze tijd staan uiterst lastig is; er zijn bovendien nauwelijks voorstudies die een basis zouden kunnen verschaffen. Het gevolg van deze presentatie

[p. 248]

is dat de verschillende groepen uitgevers en drukkers niet zijn onderscheiden, zodat Frans De Jong, voortzetter van de lijn van Werkman en Sandberg, in één zin genoemd wordt met Jaap Meijer en met Peter Yvon de Vries, die beiden staan in de traditie van de private press in de enge definitie. In de Stichting De Roos, die vanaf 1945 voor haar leden met grote regelmaat in typografisch opzicht interessante boeken produceert, is de continuering zichtbaar van het buiten de private press staande bibliofiele drukwerk uit het interbellum (Van Krimpen en anderen). Er is sinds 1975 een overkoepelende Stichting Drukwerk in de Marge, maar daarin vinden we een verscheidenheid aan activiteiten: voortzetting van de private presses, voortzetting van het bibliofiele drukwerk uit het interbellum, voortzetting van de traditie van het grafische kunstenaarsboek, nieuwe categorieën als literair of politiek activisme (vaak in de vorm van fotografische of elektronische productiewijzen). Na de oorlog werd zo goed als geen handletter geproduceerd, zodat de privédrukkers aangewezen waren op enkele bewaarde monotypegietmachines (het boek verzuimt een belangrijke leverancier te noemen: de Stichting Lettergieten 1983 te Westzaan).

Een afzonderlijk hoofdstuk geeft uitvoerige besprekingen van enkele private presses die vanaf circa 1960 actief zijn of waren, een serie die terecht aangevoerd wordt door Ger Kleis met zijn pers Sub Signo Libelli. Maar ten onrechte ontbreekt in deze reeks een van de belangrijke particuliere persen: de kwalitatief zeer hoogstaande Spectatorpers van Bram de Does, al wordt hij wel elders in het boek genoemd.

Het laatste onderdeel van het boek bespreekt in 45 bladzijden onderwerpen als de herkomst van de term ‘private press’ en de vertegenwoordiging van de Nederlandse literatuur in de private-pressbeweging. Hier wordt voortdurend teruggekeken naar de vorige onderdelen, en deze besprekingen hadden dan ook beter ingepast kunnen worden in die hoofdstukken. De plaats van literaire teksten verdient natuurlijk wel aandacht: de tekstkeuze van de in dit boek bijeengebrachte uitgevers en drukkers is van essentieel belang: een boek is tenslotte altijd vormgegeven tekst.

Het boek is bijzonder fraai vormgegeven door Studio Tint (Huug Schipper); de gebruikte letter is de gedigitaliseerde versie van de Trinité van Bram de Does. Een grote verrassing vormen de illustraties. Afbeeldingen van boeken zijn vaak niet meer dan een weergave van de rechthoek van een pagina. In 1998 verscheen het overzichtswerk Le livre en Aquitaine van Louis Desgraves. De typografische vormgeving - een lay-out in drie kolommen gezet uit een versmalde schreefloze letter - houdt niet over, maar de afbeeldingen van fotograaf Alain Béguerie (wiens naam terecht op het titelblad vermeld wordt) treffen het oog. Dit is een van de eerste boeken waarin uitgegaan wordt van andere gezichtspunten dan rechttoe rechtaan gefotografeerde pagina's: schuin op twee tegenover elkaar liggende pagina's, close-ups van een deel van de bladzijde of van de voorsnede, de vouw in de rug is zichtbaar evenals de structuur van het papier. Deze manier om de ambiance van papier, perkament en inkt weer te geven is ook in Het ideale boek in ruime mate toegepast: de foto's suggereren de tactiele sensatie die het bijzondere boek biedt.