De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 161]

Ingeprent
Vondsten uit ‘Het Prentenkabinet Online’

Naast de 700.000 objecten die tijdens het project ‘Het Prentenkabinet Online’ in het Rijksmuseum worden geregistreerd, beschreven en gefotografeerd, gebeurt er nog veel meer op het gebied van prenten in het museum. In juni 2010 werd gestart met ‘Kostuum- en Modeprenten in het Prentenkabinet’. Het doel hiervan is de in 2009 verworven collecties kostuum- en modeprenten van M.A. Ghering-van Ierlant en Raymond Gaudriault te catalogiseren, fotograferen en voor iedereen zichtbaar en met de relevante informatie over de kleding te presenteren op www.rijksmuseum.nl. Het gaat in totaal om circa 4000 prenten, die de mode van vooral de achttiende tot en met het eerste kwart van de twintigste eeuw weergeven. Beide collecties vormen een prachtige aanvulling op de al aanwezige kostuumprenten van het Rijksprentenkabinet, die vooral de zestiende en zeventiende eeuw beslaan.

Een menuet op een waaierprent

Het Rijksprentenkabinet kocht in 2008 een prent in de vorm van een waaier, waarop verschillende karikaturale figuren onder en naast elkaar zijn afgebeeld. In de Catalogue of the Collection of Fans and Fan-Leaves van The British Museum uit 1839, wordt in het hoofdstuk over Franse waaierprenten onder catalogusnummer 236 deze prent beschreven: ‘Three rows of figures, the uppermost and the central part of the middle row being copied front H.W. Bunbury's drawing of The Minuet at Bath, with the inscription “Le Menuet”, the remaining figures of a satirical nature with inscription “Le supreme Bon Ton”, etc.’ Hieruit blijkt dat de buitenste rij van het waaierblad en het centrum van de middelste rij, gekopieerd zijn naar A Long Minuet as Danced at Bath (‘Een lang menuet zoals gedanst in Bath’) en ontworpen door Henry William Bunbury (1750-1811).

W. Dickinson, A Long Minuet as Danced at Bath, naar ontwerp van H.W. Bunbury, uitgegeven door W. Dickinson, Londen, 25 juni 1787

Bunbury was een bekende karikaturist in zijn tijd: de verzamelaar Horace Walpole schijnt hem ook wel ‘The Second Hogarth’ (naar William Hogarth) te hebben genoemd. Zijn voorzichtig satirische illustraties van het maatschappelijk leven waren enorm

[p. 162]

populair. Hij liet zijn ontwerpen uitvoeren door toonaangevende beroepsgraveurs uit zijn tijd, zoals Francesco Bartolozzi, Thomas Rowlandson, William Dickinson en James Gillray. De prent heeft een Latijns onderschrift: ‘Longa ty sonom minuit quid velis et profit rerum concordia discors - Homer’. Ook vermeldt hij naam en adres van de uitgever en een datum van uitgave: ‘London Published June 25th 1787 by W. Dickinson Engraver Bond Street’. William Dickinson (1746-1823) was uitgever, drukker en prentmaker en heeft zeer waarschijnlijk de prent niet alleen uitgegeven maar ook gegraveerd. De prent is uitgevoerd in de techniek van een stippelgravure, met de hand ingekleurd en gedrukt op vier vellen. Bunbury was de eerste die dit soort lange stripverhaalachtige prenten op de markt bracht. Uit de catalogus bij de tentoonstelling William Bunbury 1750-1811 ‘The Raphael of Caricaturists’, van het Rijksmuseum Twenthe blijkt dat er nog twee soortgelijke prenten naar zijn ontwerpen bekend zijn, getiteld Lumps of Pudding en The Propagation of a Lie. Deze prenten zijn echter gedrukt op drie vellen.

Waaierprent. Le Menuet, anoniem, gedeeltelijk een kopie naar de prent van W. Dickinson, A Long Minuet as Danced at Bath, naar ontwerp van H.W. Bunbury, uitgegeven door W. Dickinson, Londen, 25 juni 1787. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: RP-P-2008-15

De waaierprent uit de collectie van het Rijksmuseum bestaat uit drie rijen met figuren, waarvan de bovenste rij één kader telt, de middelste rij drie kaders en de onderste rij vijf kaders. Er zijn verschillende Franse opschriften, verspreid over de prent. In het midden staat de titel van de prent: Le Menuet. De dansvorm menuet wordt door tien dansparen uitgebeeld, waarvan er acht in de bovenste en twee in de middelste rij zijn afgebeeld. Op het eerste gezicht lijkt het steeds om hetzelfde danspaar te gaan, dat herhaaldelijk is weergegeven. Bij nadere bestudering zien we echter dat er voor alle verschillende houdingen juist verschillende dansparen te zien zijn. Met betrekking tot het kostuum komt er echter veel overeen. Zo draagt elke man een frak (jas), een vest, een kniebroek, kousen en schoe-

[p. 163]

nen met vierkante gespen. Onder de frak en het mouwloze vest draagt hij een hemd met jabot (geplooide kraag) en aan de mouwen (kanten) stroken. Het haar is aan de zijkant gekruld en achter samengebonden in een (soms lange) staart. Op het hoofd of in de hand draagt de man een driekantige steek. De vrouwen dragen een open japon met sleep en driekwart- of lange mouwen, met daaronder een rok. De japon is bij een enkeling achter opgehouden, bij een ander stapt een man op haar sleep. Het decolleté wordt bedekt door een grote fichu (halsdoek). Het haar is opgekapt, met in de nek loshangende krullen, en versierd met veren of een muts met afhangende slip. De verschillen in kostuum zijn beter te onderscheiden bij de ingekleurde prent uit Bath. Hier zien we dat de mannen ieder een andere kleur frak dragen in combinatie met een zwarte of witte kniebroek. De vrouwen daarentegen zijn bijna allemaal gekleed in een lichtblauwe japon met een witte rok. In de collectie van het British Museum is een ingekleurd exemplaar van de waaierprent aanwezig, waarbij alle dansers zijn voorzien van een kleurrijk kostuum.

Zoals de menuet een modieuze dans was in 1787, zijn de dansende dames en heren modieus gekleed. Het menuet was de statigste dans die in een laat achttiende-eeuwse balzaal werd gedanst. De dans werd ontwikkeld aan het Franse hof van Lodewijk xiv en naar Engeland overgebracht door Charles ii. De naam is afgeleid van pas menus, wat ‘kleine stappen’ betekent. De meeste barokmuziek was dansmuziek: termen als ‘minuet’, ‘gigue’, ‘sarabande’, ‘bourée’ en ‘gavotte’ verwijzen dan ook zowel naar composities als naar de dansen die hierop werden uitgevoerd. Bij barokdans wordt er heel licht gedanst, met de hielen net van de vloer en de voeten licht naar buiten gekeerd. Een menuet wordt daarnaast gekenmerkt door langzame, afgemeten, statige bewegingen, kleine sierlijke passen en het maken van reverences of buigingen, waarbij de man zijn hoed afneemt. De dans bestaat, net als alle barokdansen, uit een ingewikkeld maar symmetrisch S-patroon, dat de dansers volgen over de dansvloer. Hoewel we het ingewikkelde danspatroon op de waaierprent niet terug zien, worden hier wel de series van reverences weergegeven die naar de partner worden gemaakt. Sowieso werd aan het begin en aan het eind van elke dans door beide partners een reverence gemaakt. Een achttiende-eeuws bal begon met een paar formele dansen, waarvan in ieder geval één menuet. Later op de avond werden er country dances gedanst, die veel simpeler en levendiger waren. Het menuet werd uitgevoerd volgens een strikte choreografie met een gelimiteerd aantal dansers. Bij een country dance, die in een rij werd gedanst, kon een ongelimiteerd aantal dansers meedansen. Door de jaren heen bleven deze dansen grotendeels onveranderd, bij het modieuze menuet daarentegen veranderde zo nu en dan de choreografie, afhankelijk van de streek en de dansinstructeur. Bunbury geeft in A long Minuet as Danced at Bath op een licht spottende wijze het publiek van The Assembly Rooms in Bath weer. Hij laat zien dat bij de dansers een zekere elegantie ontbreekt die bij het dansen van een menuet tot uiting behoort te komen.

De voorstellingen op het waaierblad laten naast de dansende paren ook een aantal figuren en karikaturen zien die de spot drijven met de heersende mode en de verhoudingen in de maatschappij. Zo is er boven het linkerkader op de tweede rij te lezen: ‘L'economie et la mode reunies ou maniere de faire rendre / a une paire de bas le service de deux.’ In een vrije vertaling geeft dit opschrift de manier aan waarop zuinigheid en mode samengaan en er aan beide voldaan kan worden met slechts één kledingstuk. In de voorstelling hieronder

[p. 164]

heeft de kleermaker (links) het lange, gestreepte ondergoed in tweeën geknipt, om zo twee klanten tegelijkertijd van dienst te zijn. Nu heeft de ene man gestreepte kousen aan en draagt de andere man de rest van het gestreepte ondergoed, dat nu slechts tot de enkel reikt. Rechts komt een andere kleermaker met schoenen aangelopen. Boven het rechter kader op de tweede rij is te lezen: ‘Le suprême Bon Ton’. Als voorbeeld van ‘de bijzonder goede smaak’ zijn drie modieuze vrouwen afgebeeld, gekleed volgens de mode van circa 1798. Links staat een voluptueuze vrouw, gekleed in een open japon met lange mouwen. Om de hals draagt zij een ketting met medaillon. Op haar gekrulde haar draagt zij een sluier met een pluim van veren, waardoor het kapsel iets wegheeft van een ananas. In het midden zien we een staande vrouw op de rug, gekleed in een japon met hoge taille en sleep, waarvan het gedecoreerde lijfje driekwartmouwen heeft. In de linkerhand houdt zij een gesloten waaier vast, op het hoofd draagt zij een hoed of bonnet met een enorme luifel. Rechts zien we een naar links lopende vrouw, gekleed in een japon met hoge taille en sleep. Zij draagt lange handschoenen aan de armen en aan de voeten ‘cothurnes’ of sandalen. In de rechterhand houdt zij een gesloten waaier. Het haar draagt ze in een lange staart. De onderste rij is verdeeld in vijf kaders met zeven karikaturale figuren. Het lijkt waarschijnlijk dat de figuren die niet behoren tot ‘Het menuet’ ook naar tekeningen van Bunbury zijn gemaakt, maar zeker is dit niet. Hiervoor moet het oeuvre van Bunbury (helaas bestaat er nog geen oeuvrecatalogus van zijn werk) nader worden onderzocht.

www.bathminuetcompany.co.uk

Tot nog toe kon men in het Rijksprentenkabinet geen naam aan de prent verbinden, zodat de waaierprent werd beschreven als anoniem achttiende-eeuws.

Bij het zien van de waaierprent herinnerde ik mij de prent A Long Minuet as Danced at Bath, die ik afgelopen zomer tijdens een verblijf in Bath bij de ingang van het Fashion Museum had zien hangen. De gegevens van de prent van Dickinson leidden naar William Bunbury, zodat de aanwinst van het Prentenkabinet nu in ieder geval de naam van een ontwerper heeft. Of de graveur ook van Engelse origine is valt nog te bezien. De Franse opschriften doen een Franse prentmaker vermoeden. Het is bovendien verrassend te zien hoe een prent met dansende figuren kan worden omgetoverd tot een gebruiksvoorwerp: een waaier. Wie dit soort waaierprenten gebruikte en of ze in deze periode vaker voorkwamen, zijn vragen die voorlopig onbeantwoord moeten blijven. Dat het ontwerp van H.W. Bunbury nog steeds tot de verbeelding spreekt, blijkt uit het ontwerp van de website van The Bath Minuet Company. Deze Engelse dansgroep, gekleed in laatachttiende-eeuws kostuum, verzorgt regelmatig voorstellingen en dansworkshops, waar onder andere menuetten worden gedanst. Op 2 april 2011 houdt The Bath Minuet Company diverse dansworkshops en een Georgian Ball, waar men een menuet kan leren dansen. Wat de prent A Long Minuet as Danced at Bath en de besproken waaierprent naar mijn mening vooral laten zien, is dat een goed ontwerp, of het een tekening of een kledingstuk betreft, nooit uit de mode raakt.

Judith van Amelsvoort

Literatuur

Lionel Cust, Catalogue of the Collection of Fans and Fan-Leaves, Presented to the trustees of the British Museum by the Lady Charlotte Schreiber, cat. nr. 236, p. 103, Londen 1893.

P. de Voogd, Henry William Bunbury 1750-1811 ‘The Raphael of Caricaturists’, cat. tent. Rijksmuseum Twenthe, Enschede 1996.