De Boekenwereld. Jaargang 27

[p. 96]

John Landwehr
Ontluikende beweegbare boeken voor jong en oud (3)
Prentenboeken in beweging

In de loop der tijden zijn er veel soorten beweegbare kinderboeken gemaakt. Voor deze bijdrage heb ik een keuze gemaakt uit mijn collectie. Achtereenvolgens komen harlekinades, magische prentenboeken, een cinemaboek, een filmboek, een trekboek met koordjes, Freuds verdwijntruc, een opzetboek, een omklapboek en ten slotte een ‘roodkapjeboek’ aan de orde. Deze boeken zijn in Nederland (nog) niet in openbaar bezit.

Harlekinades

Harlekinades zijn boekjes met verschillende delen uitvouwbare prenten, die men naar believen kan omslaan. Deze uitvinding staat op naam van de Londense uitgever Robert Sayer, die omstreeks 1765 een boekje uitvouwbare prenten met tekst uitgaf met in de hoofdrol de pantomimespeler Harlekijn.¹ Spoedig volgden de concurrenten met dergelijke boekjes, en het genre harlekinade was geboren. In Parijs was het bijvoorbeeld de poppenspeler Nicolas-Médard Audinot, die vanaf 1769 in zijn theater Ambigu Comique (komisch-dubbelzinnige) toneelstukken opvoerde met marionetten. Later deden kinderen de voorstelling en verkocht hij ondertussen zelf het programma in de vorm van een harlekinade.

Op het toneelscherm had hij de oproep geschilderd ‘sicut pueri audi nos’ (luister zoals kinderen naar ons luisteren). Ditzelfde staat gegraveerd onder aan het titelblad van het programmaboekje Le sérail a l'encan. Petite pièce Turque en i. acte Réprésenté au Théatre de l'Ambigu Comique (1782; afbeelding 1a). Het tere programma, keurig opgevouwen in een lichtgroen omslag, was gestoken in een donkergroen hoesje met etiket Ambigu Comique, nota bene in gouden letters! Na het barokke titelblad volgt het toneelstuk in viervoud plus een uitvouwbaar blaadje van de almanak voor 1783; daarin onder andere aan weerskanten twee medaillons van de koninklijke gezinsleden (afbeelding 1b).

Afbeelding 1a

Voor wat betreft Nederland zijn er tot nu toe geen vroege harlekinades bekend.² Toch is een driedelig vouwblad van omstreeks 1860 bewaard gebleven, voorzien van een dringende oproep:

Een Brief aan U en mij, Om cito te bezorgen;
't Gewigt van d'inhoud duldt geen uitstel, zelfs tot morgen.
Hy biedt de keus u aan van waar geluk en smart;
De plaats voor hem bestemd is
't Hart.

Er staan kleine afbeeldingen in met korte teksten van Adam en Eva in het paradijs, de gekruisigde Christus en de mens, die na zijn dood aan ongedierte is overgeleverd. Centraal staat een trots en welgesteld rijzig echtpaar als voorbeeld (afbeelding 2).

1 Peter Haining. Moveble books. An illustrated history, Londen 1979, p. 10-11.

2 P.J. Buijnsters en L. Buijnsters-Smets, Lust en leering. Geschiedenis van het Nederlandse kinderboek in de negentiende eeuw, Zwolle 2001, p. 393.

[p. 97]

Afbeelding 1b

Het is een zeer indringende prent die de volwassenen wordt voorgehouden. Maar ‘de tijden veranderen en wij met hen’ plachten de Romeinen te zeggen. Bekijk bijvoorbeeld eens St. Nicolaas almanach voor het jaar 1773... voor de jongelingen ('s Gravenhage, Pieter Servaas, 1773). Deze uitgever liet uit voorzorg op het titelblad drukken:

Verciert met meer dan hondert Plaaten,
Die ze niet hebben wil die mag 't laaten.

Afbeelding 2

Er was voor elk wat wils: de eerste houtsnede toont de Sint te paard, marsepein en koek strooiend. Er zijn afbeeldingen voor tekenles: van kronen, wapens met hun kleuren van de Zeven Provintien, het Zuyder Quartier, het Noorder Quartier, een dodendans, een stoet musicerende dwergen te paard (naar Duits voorbeeld), enzovoort. Waar het ons hier vooral om gaat, is wederom een gegoed jong stel uit de laatste helft van de achttiende eeuw. De bijbehorende tekst is korter en misschien nog indringender dan de eerdergenoemde navolging (afbeelding 3).

[p. 98]

Afbeelding 3

Magische prentenboeken

In 1868 vroeg de Engelsman James Barnes Linnet octrooi aan voor flickbooks, prentenboekjes met op de snede inkepingen. Wie er met zijn duim snel doorbladert, roept daardoor ogenschijnlijk bewegende prenten op. Maar Linnet was daar echt de uitvinder niet van, want acht jaar eerder werd Le livre magique tombé de la lune 1500 ans avant la création du monde et retrouvé en 1860 uitgegeven bij de kinder- en volksprentenuitgeverij Gangel Frères & P. Didion te Metz. Daar staat van alles in: bloemen, vogels, silhouetten, speelkaarten, karikaturen, Jan Klaassen, soldaten, Harlekijn, enzovoort. Op al deze mooi ingekleurde prenten ontbreken onderschriften. Dat vergemakkelijkte in elk geval verspreiding in het buitenland (afbeelding 4a).

Kwamen flickbooks dan in 1860 op de wereld, met deze fantasierijke titel?³ Gangel Frères & P. Didion waren evenmin de (uit)vinders van het genre. Al in 1839 verscheen Kunst tooverboek of verandering van voorstellingen bij de Rotterdamse uitgever J.B. Ulrich (werkzaam 1816-1849). Hij gebruikte houtgravures met gestencilde kleurtjes en onderschriften, die eerder gediend hadden voor kinderprenten.⁴ De titel was in dit geval raak gekozen, want het gaat om een goochelkunstje met allerlei - op een speciale manier gebundelde - prentjes, die onder de ogen van de toeschouwer snel van vorm veranderen.

En in Parijs kwamen al een halve eeuw daarvoor flickbooks uit met een dubbele reeks bewegende beelden, althans bij snel doorbladeren van voren en van achteren. Zo'n dubbel of ‘ambigu’ effect is te zien in Nouvelle ambigu magique... a l'usage de ceux qui n'ont pas Berlue (‘voor wie ze nog op een rijtje hebben’⁵), in 1778 door de tekenaar/graveur Jacques Cherau (1694-1776) in Parijs uitgegeven. Het boekje bevat zeventig bladen handgekleurde gravures in zeven afdelingen: enerzijds dieren, komische actrices, gezichtjes en decoratieve panelen, anderzijds blanco pagina's, vogels en komische acteurs.

Omstreeks diezelfde tijd verscheen een gelijksoortig flipboek met 84 handgekleurde gravures, eveneens verdeeld over zeven afdelingen: harlekijns, priesters, abten, soldaten, bloemen, nonnen en speelkaarten. Heel bijzonder zijn de opschriften, die overduidelijk de zeer aanwezige geestelijkheid voor schut zet. Een voorbode van de Franse Revolutie, waarin adel en geestelijkheid allereerst mikpunten waren (afbeelding 4b).⁶

3 Er is minstens één herdruk van bekend namelijk uit 1870 met adres Gangel & Didion te Metz.

4 The van Veen Collection of children's books and juvenilia. Part i, Londen, Sotheby, 28 februari 1984, nr. 244 met zwart-witafbeelding.

5 Idem, nr. 242 met twee zwart-witafbeeldingen.

6 Zo werd in Frankrijk bij de wet van 2 november 1789 beslag gelegd op de kerkelijke goederen.

[p. 99]

Afbeelding 4a en 4b

Cinemaboek

Anno 1926 verscheen bij de Londense uitgeverij The Brown Novelty Company van een zekere Uncle Theo The little green man of the sea. De auteur had dit cinema book voor kinderen geschreven en er een cinemascope voor uitgevonden,⁷ waarvoor hij in 1926 patent nr. 24.801 aanvroeg ‘in every important country of the world’ (afbeelding 5a en 5b). Het brilletje heeft twee rode en twee blauwe micalenzen, die je heen en weer kunt schuiven, waardoor de prentjes tot leven komen. Op de kartonnen voorkant staan instructies en ook reclame voor Cinema Book No. 2. Hoe kinderen dat brilletje moesten gebruiken, staat op het titelblad afgebeeld; op de enveloppe van het brilletje staat onder andere: ‘If you should loose your Cinemascope, send 6 d. in stamps and we will post you a new one.’

Afbeelding 5a en 5b

7 Deze naam werd in 1953 doorTwentieth Century Fox hergebruikt voor een nieuwe methode van filmprojectie, namelijk op een zeer breed, enigszins gebogen filmscherm, met driedimensionaal effect.

[p. 100]

Er staan twaalf kleurenprenten in, gedrukt van meerdere stenen en gevolgd door vijf pagina's advertenties van de uitgever. Zo worden ‘clever boys and girls’ aangespoord suggesties en tekeningen aan te dragen voor volgende uitgaven van The Cinema Book, verder worden twee andere uitvindingen van Uncle Jo aangeprezen, de Jonathan ingenious mechanical toy en The cinema-jig (saw puzzle), beide te bewonderen door het cinemascopebrilletje.

Afbeelding 6a

Filmboek

Filbo. Filmboek (1938). Anoniem uitgegeven circusboek met vijf tekst pagina's, rood gedrukt, elk met vier blauw gedrukte illustraties. ‘Langzaam draaien’ geeft het beste resultaat. Dit is in feite een verbetering van het al besproken filmische prentenboek (afbeelding 6a en 6b).⁸

8 De Boekenwereld, jrg. 26 (2). p. 90-91.

Trekboek met koordjes

Hilde Langen (1901-1979) was een avant-gardistische pionieren illustreerde voor sprookjeboeken dromerige beweegbare kleurenprenten, zoals Schneewittchen (1926), Sommerrätsel (1929), Dornröschen (ca. 1930), Frühling, Sommer, Herbst und Winter sind des lieben Gottes Kinder (1933), Aschenbrödel (1941), Rottkäppchen (1949) en Snow-white and the seven dwarfs (1967).

Afbeelding 6b

In Sommerrätsel staan vijf antroposofische aquarellen, bijzonder teer en charmant, waarvan vier beweegbaar middels trekkoordjes. Dit speel boek kwam in Stuttgart uit bij Waldorf Spielzeug & Verlag (afbeelding 7).

Freuds verdwijntruc

Nog een pionier uit de avant-gardebeweging ‘die neue Sachlicheit’ was Martha-Gertrud Freud. Ze werd op 17 november 1892 in Wenen geboren en kreeg de bijnaam Tom. Haar moeder was een zuster van de beroemde Sigmund Freud. In Berlijn trouwde zij de auteur Jankew Seidmann. Sinds 1927 had zij voor de Berlijnse uitgever Herbert Stuffer enkele speel- en metamorfoseboeken voor kinderen geschreven en geïllustreerd zoals in 1927 Das Wunderhaus. Twee jaar later verscheen Der Zauberboot, waarvan Stuffer in 1935 een Engelse versie uitbracht als The magic boat. A book to turn, move and alter. De prenten zijn mat en zacht gekleurd, onder invloed van de

[p. 101]

Wiener Schule. Zeer origineel zijn de draai-, trek- en metamorfosemechanismen waarmee kinderen konden spelen. Vooral de prent ‘The invisible child’ is bijzonder, met in rood gedrukte figuurtjes, die onzichtbaar worden als je er een rood doorschijnend vel papier overheen legt (afbeelding 8a en 8b). In het boek staan vervolgens ‘One more red and blue magic picture’, de wedren van een haas en een egel, een poppenkast, enzovoort. Na deze postume uitgave - Tom Seidmann-Freud overleed op 7 februari 1930 in Berlijn - volgden talloze herdrukken van haar kinderboeken, vooral in Noord-Amerika.

Afbeelding 7

Afbeelding 8a en 8b

[p. 102]

Afbeelding 9a en 9b

Opzetboek

Tijdens de Tweede Wereldoorlog verscheen van Carré & Ter Braake Kinderland. Een prentenboek om op te zetten, bij Wyt te Rotterdam. Het bevat zes bladzijden tekst tegenover zes pagina's prentjes bij ‘Poppemans heeft waschdag’, ‘De groentejuffrouw’, ‘Scheepje varen’, ‘De school begint’, ‘Bij den olifant’, ‘Hansje is ziek’, ‘Het heeft gesneeuwd en Sinterklaas komt!’ Deze prenten hebben zes tot tien uitgestanste figuren om op te zetten. Echt knutselwerk. Het idee was niet nieuw, want omstreeks 1890 werden al Fröbel-Prentenboeken verkocht: Kinderfreuden en Sport und Spiel, waarin als enige tekst een etiket met ‘Beschrijving’ was geplakt.

Omklapboek

Lach mee is niet gedateerd, maar omstreeks 1948 anoniem uitgegeven. Dit boekje (20×9,5 cm) bevat drie horizontaal in drieën gesneden chromoplaten, die je naar believen kunt omklappen. Het is een hoofd-lijfbenenboek(je). Sinds de harlekinade lag het idee voor een dergelijk omklapboek voor de hand. Toch werd in Nederland pas omstreeks 1870 het eerste omklapboek uitgegeven: Charivari.⁹

9 Buijnsters en Buijnsters-Smets, op. cit. (noot 2), p. 400.

Roodkapjeboek

Als achttiende en laatste voorbeeld van prenten in beweging koos ik Grimms sprookje Roodkapje. Omstreeks de jaren 1890-1900 verscheen Little Red Riding Hood in Philadelphia bij B. Wilmsen, nader aangeduid op het omslag als ‘“Triumph Editio” printed in Germany’. Wie het boek openslaat wordt door een pop-upeffect verrast (afbeelding 9a en 9b).

Boven de opengeslagen deur is een rood kapje van crêpepapier te zien en onderaan een lichtblauw gemaasd kransje, dat harmonieert met het jak van de moeder. Er staan in verschillende kleuren nog vier andere pop-upprenten van crêpepapier in, waaronder twee donkerrode. Zoals bekend loopt het goed af met Roodkapje, dus eind goed al goed:

but Riding Hood learned on that summer's day, the whole of the lesson ‘to obey;
a lesson that all children must know, for there's always that wolf to tempt one so’.