De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 249]

Links: Psalterium. Handschrift, perkament, IJsselstreck, ca. 1500. fol. 12 recto met tekstbegin en initiaal ‘B’ met een afbeelding van koning David (sab Deventer: 101 N 32 kl)
Midden: Psalterium. Idem. fol. 124 recto (sab Deventer: 101 N 32 kl)
Rechts: Dictata a Domino Gisberto ab Isendorn in lectione publica Gijmnasij Daventriensis. Handschrift, papier, Deventer, 1634-1647. Tekstbegin (sab Deventer: 101 N 44 kl)

Aanwinsten voor SAB Deventer

In de afgelopen periode kon Stadsarchief en Athenaeumbibliotheck Deventer, die dit jaar het 450-jarig bestaan viert, een aantal zeer bijzondere handschriften en vroege drukken kopen.

Handschriften

Allereerst werd op 27 november 2008 op de veiling van Bubb Kuyper (lotnummer 3784) een middeleeuws perkamenten handschrift verworven: een Latijns Psalterium van omstreeks 1500, dat naar alle waarschijnlijkheid gerelateerd kan worden aan de Sarijshandschriften: een groep laatmiddeleeuwse handgeschreven boeken uit de IJsselstreek. Het is nog voorzien van de oorspronkelijke leren band (182×130 mm), inclusief twee koperen sloten.

Het handschrift telt 210 bladen (178×124 mm) en is daarmee compleet. Het opent met de heiligenkalender, die elf bladen beslaat. Dan volgt de tekst van de psalmen (blad 12-156), het hoofdgedeelte van het handschrift. De eerste tekstpagina (12 recto) is omgeven door een sierrand van acanthusbladeren met bloem- en fruitmotieven. De tekst opent met een mooie verluchte initiaal ‘B’, met daarin een afbeelding van koning David, de auteur van de psalmen, geknield vóór een altaar. Het handschrift bevat nog verschillende versierde initialen, alle voorzien van penwerkversiering. Al met al vormt het handschrift een prachtig geheel, met een vrijwel onbeschadigde band en met gave, helderwitte perkamenten bladen.

Een inscriptie op het voorste dekblad noemt de naam van de waarschijnlijk vroegste bezitster, namelijk ‘Suster Celie henricks’, dezelfde die als ‘Suster Cecilie Henricks’ op het achterste dekblad in dezelfde hand staat vermeld. Ook draagt het voorste dekblad de ex librissen van twee latere eigenaren, namelijk Six van Hillegom, de vermaarde verzamelaars- en kunstbeschermersfamilie, en Bob Luza (1893-1980), de beroemde Amsterdamse collectioneur, wiens bibliotheek in 1981 werd geveild.

Een tweede handschrift werd januari 2010 gekocht bij antiquariaat Forum in 't Goy-Houten en is getiteld Dictata a Domino Gisberto ab Isendorn in lectione publica Gijmnasij Daventriensis: In iv Libros Analijticos Artis (‘Dictaat van de openbare les over de vier analytische boeken van de kunst, in het Deventer Gymnasium gegeven door de heer Gisbertus ab Isendorn’). Gijsbrecht ab Isendoorn (1601-1657) studeerde filosofie, wiskunde en medicijnen in Parijs. Hij is korte tijd rector geweest van de Latijnse School te Harderwijk alvorens van 1634 tot 1647 het ambt van hoogleraar filosofie uit te oefenen aan het Athenaeum Illustre te Deventer. Daarna was hij tot zijn dood hoogleraar aan de hogeschool te Harderwijk.¹ Het schrift stamt uit Isendoorns Deventer periode en moet daarom tussen 1634 en 1647 door één van zijn studenten aangelegd zijn. Er zit een los perkamenten kaftje omheen vol met penprobeersels.

1 P.C. Molhuysen, P.J. Blok, K.H. Kossmann, Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek, Deel 1, Amsterdam 1974, p. 1194-1195.

[p. 250]

Incunabelen

In 2008 kocht de bibliotheek, eveneens bij Forum, de Expositio mysteriorum missae (‘Uitleg van de geheimen van de mis’) van de minderbroeder Guilelmus de Gouda (ca. 1466-1510).² Het boekje werd op 20 februari 1490 gedrukt door Deventcrs eerste drukker, Richardus Pafraet (ilc 1130; ca 884)³ en hoort thuis in een lange reeks devotieboekjes die de Nederlanden aan het eind van de middeleeuwen kende. Het bevat overdenkingen en allegorische verklaringen bij de handeling en de woordinhoud van de misviering. Dat het werkje erg populair was, blijkt uit het feit dat er van circa 1485 tot in de zestiende eeuw rond de dertig edities van verschenen. sab bezat tot dusverre alleen een editie uit 1497 van de tweede vijftiende-eeuwse Deventer drukker, Jacobus de Breda (ilc 1134; ca 892=893?).

Op de titelpagina van het traktaatje bevindt zich Pafraets tweede drukkersmerk, dat hij tot 1500 in twintig drukken gebruikte: een voorstelling van de H. Lebuïnus, patroon van Deventer, staande voor een gebloemd wandtapijt. Rechts aan zijn voeten bevindt zich een schild met het wapen van Deventer.⁴ Het eerste drukkersmerk van Pafraet was eveneens een afbeelding van de H. Lebuïnus, maar nu in een veld met bloemen.⁵ Een curieus gegeven is dat in de nieuwe aanwinst op de versozijde van het laatste, blanco, blad een blinddruk van dit eerste drukkersmerk is te zien. Het blok zal gediend hebben als stut voor het zetsel, en werd daarom niet geïnkt.

Begin 2010 kon de bibliotheek, verrassend genoeg, een tweede Pafraetdruk van het werkje aanschaffen (wederom bij Forum), gedateerd: 1496 (ilc 1133; ca 891).

Nog twee andere Pafraetdrukken werden gelijktijdig aangekocht op de veiling van Hondius in Deventer op 11 maart 2009.⁶ De eerste is getiteld Elegantiae terminorum ex Laurentio Valla et aliis collectae en het werd door Pafraet in 1490 gedrukt (ilc 902; ca (iii) 672). Het betreft een leerboekje Latijn dat gebaseerd is op het beroemde en baanbrekende De elegantiis linguae Latinae van de Italiaanse humanist, rector en onderwijskundige Laurentius Valla (1407-1457). Het is de eerste druk van deze tekst in de Nederlanden en vormt waarschijnlijk het vroegste voorbeeld van een schoolboekje dat bestemd was om goed Latijn te leren schrijven. Het was bedoeld voor de jeugd van de Latijnse Scholen in Deventer en Zwolle.

De tweede Hondiusincunabel is getiteld Libellus de modo poenitendi et confitendi en werd door Pafraet gedrukt op 20 december 1488 (ilc 1616; ca 1135). Van het populaire, anonieme traktaat over biecht en boete verschenen veel edities in de Lage Landen. Dit is de eerste Deventer druk van de tekst. Op het eerste blad en de laatste twee bladen bevinden zich contemporaine aantekeningen. We lezen erin dat het boekje heeft toebehoord aan ‘Frater ioannes brakellis’.

2 Met steun van de Stichting Edwina van Heek, de Gravin van Bylandt Stichting, de Rabobank Salland en de Vereniging van Vrienden van de Athenaeumbibliotheek.

3 ilc = Incunabula printed in the Low Countries. A census. Ed. by Gerard van Thienen & John Goldfinch. Nieuwkoop 1999.
ca = M.F.A.G. Campbell, Annales de la typographie néerlandaise au XVe siècle, La Haye 1874.

4 Ina Kok, De Houtsneden in de incunabelen van de Lage Landen 1475-1500. Academisch proefschrift, Universiteit van Amsterdam. Amsterdam 1994, p. 602-605, 859-860.

5 Kok, op. cit., p. 597-599, 859.

6 Lotnummers 1567 en 1568.

Postincunabel

Op de veiling van november 2008 van Zisska & Schauer te München werd een zeer zeldzame Deventer postincunabel verworven. Het gaat om Franciscus Philelphus, Epistolae breviores elegantioresque, Deventer, Jacobus de Breda, 4 oktober 1501 (nk 1710).⁷ Op de titelpagina staat de volgende provenance in handschrift: ‘Steenhwijs 1587’.

Philelphus werd in 1398 in Ancona geboren. Hij werd filosoof en diplomaat en raakte met veel mensen in de clinch. Na een veelbewogen leven stierf hij in 1481 in Florence. Tussen 1485 en 1520 verschenen brieven van Philelphus in ten minste 29 drukken en sommige zijn nog steeds ongepubliceerd. De bibliotheek bezat al vijf uitgaven, namelijk uit 1473, ca. 1488, 1499, 1509 en 1516. Deze nieuwe aanwinst, het tweede bekende exemplaar naast dat van de kb, vormt daarop een mooie aanvulling. (Ina Kok)

7 nk = Wouter Nijhoff en M.E. Kronenberg, Nederlandsche bibliographie van 1500 tot 1540. 3 dln. 's-Gravenhage 1923-1971.