De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 239]

Cornelis Jan Aarts
Archangelsk (2)

Zoektocht

Twee jaar geleden viel mij onverwacht de eer te beurt de bibliografie van Willem Elsschot te mogen maken. Dat wil zeggen, de bibliografie van ‘Willem Elsschot in vertaling’. De voorzitter van het Willem Elsschot Genootschap had mij gezegd dat de gelden die rijkelijk binnenstromen van de donateurs, de sponsors en de aangezetenen van de benefietdiners alleen nuttig besteed mogen worden ter ere van de studie van leven en werk van Willem Elsschot. ‘En wat is nuttiger, Kees,’ zei hij mij, ‘dan het maken van een bibliografie. Immers, uit een bibliografie vloeit alle verdere studie voort,’ en daarop kon ik alleen maar instemmend knikken. ‘Je krijgt carte blanche voor alle kosten die je maken moet om de bibliografie zo volledig mogelijk te krijgen.’ En zo kwam het dat Marijke en ik die zomer naar de Balkan afreisden om alle publicaties van Willem Elsschot in dit roerige deel van de wereld op te sporen.

In het eerste antiquariaat dat wij in Rijeka bezochten, ploegde de eigenaar zijn hele voorraad door op zoek naar Elsschottiana aan de hand van een gebrekkig lijstje dat ik bij me had. Het was vergeefs. De tweede antiquaar raadpleegde zijn computer. Ook hij vond niets, maar bleek niet voor één gat te vangen. Hij logde in op de catalogus van de Nationale Bibliotheek te Zagreb en kraaide even later eureka in het Kroatisch. Hij had een publicatie van enkele vertaalde gedichten van Willem Elsschot gevonden in het Kroatische tijdschrift Forum. Wij wisten tot op dat moment niet beter dan dat Forum een Nederlands-Vlaams tijdschrift was onder leiding van Ter Braak, Du Perron en Maurice Roelants waarin Elsschot zijn ‘Verzen van vroeger’ had gepubliceerd. Forum, dames en heren literatuuronderzoekers, is een Kroatisch tijdschrift! De antiquaar rende een ladder op om beneden te komen met enkele nummers van het tijdschrift Forum, die helaas allemaal uit het verkeerde jaar waren.

Antikvarijat in Rijeka. Eureka: in Forum staan gedichten van Willem Elsschot! Foto: M.C. van Etten

Per boot reisden wij verder naar Split. Daar barstten twee dames in een antiquariaat in lachen uit. Op ons lijstje wezen zij op een titel en schaterden: ‘Maar dit is een krant! Die zult u antiquarisch nooit vinden.’ Beteuterd dropen wij af.

Op het eiland Hvar waar wij enige weken verbleven om onze wonden te likken, kochten wij op zekere dag uit verveling een plaatselijke krant. Maar, nee, hoe is het mogelijk! Dit was de krant van Elsschot! Of liever: dit was de krant waarin vijfenveertig jaar geleden een vertaald verhaal van Elsschot gestaan moest hebben. Aan dit verse exemplaar hadden wij natuurlijk niks, maar op een of andere manier maak-

[p. 240]

te zich toch een zekere trots van ons meester. Wij zouden niet met lege handen in het vaderland terugkeren en kochten er de volgende dag weer één. Zo lazen wij in de krant van Elsschot, de Večernji list, dat Radovan Karadžic' gepakt was en een week later dat hij op transport was gezet naar Den Haag. Op Hvar was wekenlang geen antiquariaat te vinden. Alleen op de laatste dag van ons nutteloos verblijf ontdekten we een klein zaakje, tot de nok gevuld met boeken, dat potdicht zat. Als de voorzitter van het Willem Elsschot Genootschap dat hoort, zal hij ons zeker willen korten op onze reiskosten, wegens plichtsverzuim en luilakkerij.

In de Večernji list van 23 juli 2008 stond de vangst van Radovan Karadžić (‘Dr. Smrt’) op de voorpagina en in deze Večernji list van 31 juli 2008 zijn uitlevering aan Den Haag (‘Haag’)

Engelstalige plaquette op de Nationale Bibliotheek in Sarajevo, ter herinnering aan de verwoesting in de nacht van 25 op 26 augustus 1992 door de ‘Servische criminelen’.
Foto: M.C. van Etten

In Mostar, de hoofdstad van Herzegovina, bezochten wij een beurs van uitgevers uit Bosnië en Herzegovina. Hier gingen we op zoek naar uitgeverij ‘Neretva’ uit Konjic, die immers in 2007 Elsschots boek Sir had uitgegeven. Deze uitgever bleek hier niet present en alle andere uitgevers dromden om ons heen, want twee inwoners van het land dat Karadžić gastvrijheid bood, waren toch wel een bezienswaardigheid. Ze wilden ook weten waarom wij op zoek waren naar uitgeverij ‘Neretva’, genoemd naar de rivier die woest onder de beroemde, verwoeste en weer herstelde brug van Mostar stroomt. U moogt het geloven of niet, maar wij hebben met handen en voeten, in het Engels en het Duits, verteld over onze zoektocht naar Willem Elsschot, en de Bosnische uitgevers werden nieuwsgierig naar de onbekende schrijver voor wie wij al deze moeite deden. Om kort te gaan: alle Bosnische uitgevers weten nu wie Willem Elsschot is en het zou ons niet verbazen als de komende jaren de ene na de andere roman van Willem Elsschot in het Bosnisch verschijnt. De korting die wij op onze reiskosten vrezen, zal dan zeker door het Willem Elsschot Genootschap in een bonus worden omgezet.

[p. 241]

Achter de markt in Sarajevo waar tijdens de burgeroorlog enkele granaten de dood van 68 burgers veroorzaakten, vonden wij een klein antiquariaat dat geen bloemlezingen van Vlaamse auteurs bezat, maar gelukkig nog wel bloemlezingen van dode Bosnische schrijvers. Even later stonden we voor de prachtige negentiende-eeuwse Nationale Bibliotheek van Sarajevo. Om deze bibliotheek stond een schutting en de ramen waren dichtgetimmerd. De bibliotheek was in 1992 in brand geschoten en meer dan twee miljoen boeken gingen verloren. De vernietiging van die twee miljoen boeken weegt niet op tegen de dood van 68 burgers op de markt van Sarajevo, om van de tienduizenden andere slachtoffers van de oorlog maar te zwijgen. Maar toch wil ik u zeggen dat de Nationale Bibliotheek van Sarajevo niet per ongeluk aan de vlammen ten prooi is gevallen. Deze Nationale Bibliotheek werd bewust door de kornuiten van Karadžić in brand geschoten om de broze identiteit van Bosnië en Herzegovina te vernietigen. Een bibliotheek is meer dan een gebouw. Het is de bewaarplaats van ideeën en gedachten, van wetenschap en van schoonheid. In de Nationale Bibliotheek van Sarajevo wordt nu geen enkel boek meer voor de eeuwigheid bewaard, zelfs niet, om tot ons onderwerp terug te keren, dat ene boekje Sir van Willem Elsschot van een kleine uitgever uit Konjic die te weinig geld heeft om deel te nemen aan een uitgeversbeurs in Mostar.

Voormalig stadhuis van Sarajevo, gebouwd in 1892-1894. In 1914 bezocht aartshertog Franz Ferdinand van Oostenrijk het stadhuis vlak voordat hij door Gavrilo Princip werd doodgeschoten. Sinds 1948 is hier de Nationale Bibliotheek van Bosnië en Herzegovina gevestigd, verwoest in augustus 1992. Inmiddels zijn dak en muren hersteld met geld van de Oostenrijkse regering.
Foto: M.C. van Etten

Op de markt in Zagreb blijkt hoe nuttig de kennis is die wij opgedaan hebben bij de bestudering van het vertaalde werk van Willem Elsschot. Op een kraam ligt een bergje ondefinieerbare prut. Er staat een bordje bij met het woord Sir. ‘Kijk,’ roep ik tegen

[p. 242]

Marijke, ‘Kaas!’ Van Marijke krijg ik spontaan een tien voor taal. Wij besluiten, nu wij toch in Zagreb zijn, een bezoek te brengen aan de redactieburelen van het avondblad Večernji list. Als u weet hoe schoon (in de Vlaamse betekenis van dit woord) de binnenstad van Zagreb is, dan begrijpt u hoe groot onze liefde voor Elsschot moet zijn. Want wij nemen de tram naar ontluisterende buitenwijken met kale kantoorgebouwen waarheen krantenredacties tegenwoordig verbannen worden. Wij zoeken een Večernji list uit februari 1963. Helaas, de krant beschikt niet meer over een eigen archief. Maar de redacteuren en receptionistes die om ons heen staan, verdringen zich om ons de weg te wijzen naar de moderne Nationale Bibliotheek van Zagreb. Ieder van hen heeft een eigen mening over de plek waar deze fonkelnieuwe bibliotheek zich moet bevinden. Eindelijk bereiken we om kwart voor drie de bibliotheek, die, zoals wij van de portier vernemen, om drie uur sluit. We mogen naar binnen en het lukt ons met hulp van het personeel de aanvraagbriefjes in te vullen voor Forum en Večernji list. De volgende dag liggen tijdschrift en krant voor ons klaar en maken we een beschrijving van de gedichten ‘Het huwelijk’ en ‘Moeder’ die in het Kroatisch vertaald in Forum staan en van een ‘novela’ van de auteur ‘Villiam Elscot’ in de Večernji list.

Boven: ‘Naša novela’ van ‘Villiam Elscot’ in Večernji list.
Foto: M.C. van Etten
Links: C.J. Aarts, Al is hun taal mij zo vreemd. Willem Elsschot in vertaling.
Deel i: Bibliografie van de zelfstandig verschenen vertalingen 1936-2008.
Antwerpen: Willem Elsschot Genootschap, 2008

Onze reis door de Balkan was niet vergeefs. Op de reizende tentoonstelling ‘Willem Elsschot in vertaling’ en in het reeds verschenen eerste deel van de bibliografie Al is hun taal mij zo vreemd (2008) treft u deze vondsten nog niet aan. Wij werken gestaag voort aan luik twee van de bibliografie, waarin de moeilijk vindbare in tijdschriften en kranten verspreide vertalingen een plaats moeten krijgen. Daarvoor staan op kosten van het Willem Elsschot Genootschap nog reizen naar Zuid-Amerika en Nieuw-Zeeland op ons programma. Ik steun daarom van harte de oproep van de voorzitter van het Willem Elsschot Genootschap om stevig te doneren.

De tentoonstelling ‘Willem Elsschot in vertaling’ is van 3-31 juli te zien in de Bibliotheek Rotterdam.

Archangelsk, oktober 2008 / februari 2010 / april 2010