De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 95]

Menno Hertzbergerprijs 2009

Op 12 november werden in een bijna tot de laatste plaats gevulde aula van de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag de Menno Hertzbergerprijs en de Aanmoedigingsprijs uitgereikt. Beide prijzen zijn vernoemd naar Menno Hertzberger. Zijn naam was enkele decennia geleden in de Nederlandse boekenwereld een begrip, maar behoeft vandaag, nu een nieuwe generatie in de wereld van onderzoek en antiquariaat is aangetreden, wellicht enige toelichting. Menno Hertzberger werd in 1897 geboren te Sneek. Na het gymnasium werkte hij als volontair bij enkele Nederlandse antiquariaten en veilinghuizen, onder andere bij R.W.P. de Vries en de firma Nijhoff, waarna hij zich in 1920 in Amsterdam vestigde als zelfstandig antiquaar, veilinghouder en uitgever. Zijn Internationaal Antiquariaat had als specialisme het oude boek, waarover Hertzberger ook publiceerde. Daarnaast was hij verzamelaar van vooral moderne boekkunst vanaf William Morris en was hij nauw betrokken bij een eigen private press. Behalve dat hij bestuurlijk actief was in het joodse cultureel-maatschappelijk leven, bekleedde hij ook in de boekenwereld diverse bestuursfuncties. Zo was hij penningmeester van het Nederlands Verbond van Boekenvrienden en een van de initiatiefnemers en diverse malen voorzitter van de in 1935 opgerichte Nederlandsche Vereeniging van Antiquaren (nvva). In 1947 stond hij aan de wieg van de International League of Antiquarian Booksellers (ilab).

Toen Hertzberger in 1962 65 jaar werd, ontving hij van vrienden en relaties een geldbedrag dat door hem grotendeels werd bestemd voor de stichting van een fonds waaruit eens in de drie jaar een prijs wordt uitgekeerd aan de auteur van een werk op het gebied van de Nederlandse bibliografie of de boekwetenschap. In 1965 is die prijs voor de eerste keer uitgereikt; op 12 november 2009 werd voor de veertiende maal de Menno Hertzbergerprijs toegekend. Sinds 2002 wordt ook een Menno Hertzbergeraanmoedigingsprijs uitgereikt aan een veelbelovende jonge boekwetenschapper.

Menno Hertzberger stierf in 1982. Hij was in veel opzichten bepaald geen gemakkelijke man; men leze Buijnsters' Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat of Offeren aan Mercurius en Minerva er maar op na. Maar als antiquaar, boekenliefhebber en organisator heeft hij een onuitwisbaar stempel gedrukt op het Nederlandse antiquariaat voor en na de Tweede Wereldoorlog. Dat lezen we ook in zijn memoires uit 1970, die in 2008 door uitgeverij Vantilt werden gepubliceerd. In de naar hem vernoemde prijs, die sedert zijn dood wordt uitgereikt door de Stichting Menno Hertzberger Prijs onder auspiciën van de nvva, wordt de herinnering aan hem levend gehouden.

Gelukkig heeft de familie Hertzberger steeds veel belangstelling getoond voor de prijsuitreiking en tot de bijeenkomst in 2002 was zijn weduwe, Sjollina J. Hertzberger-Nieuwsma (1913-2004), altijd eregast. Bij haar overlijden eind 2004 heeft zij een prachtig legaat, ruim €12.000, aan de Stichting Menno Hertzbergerprijs nagelaten. Mede door dit legaat zijn de Menno Hertzbergerprijs, die op dit moment €2500 bedraagt, en de Aanmoedigingsprijs, groot €1000, voor de nabije toekomst veiliggesteld.

Voorafgaand aan de prijsuitreiking hield dr. K.L. Bowen een lezing getiteld ‘De beeldrijke wereld van omlopers, liedzangers en marskramers in de vroegmoderne tijd’. Het was een voorproefje van een grootschalig onderzoek dat wordt verricht aan de

[p. 96]

Universiteit Utrecht en zal uitmonden in een tentoonstelling over marskramers in 2010. Haar verhaal werd onder meer gelardeerd met details uit diverse centsprenten waarop allerlei leurders te zien waren. Spreekster ging in op het feit of het om bestaande personen ging of dat de getoonde marskramers aan oudere prenten ontleende figuren waren. Na de lezing las de voorzitter van de Stichting Menno Hertzberger Prijs de beide juryrapporten voor. Hierna volgt de integrale tekst.

Dr. K.L. Bowen tijdens haar lezing ‘De beeldrijke wereld van omlopers, liedzangers en marskramers in de vroegmoderne tijd’

Veertien winnaars

Dit jaar wordt, zij het met enige vertraging, voor de veertiende keer in successie de Menno Hertzbergerprijs uitgereikt. De ontvangers vormen een gemengd gezelschap: het zijn de schrij vers van toonaangevende boekwetenschappelijke studies, onder wie mej. I.H. van Eeghen (1965), Wytze en Lotte Hellinga (1968), Leon Voet (1975), Frans Janssen (1985), Bert van Selm (1991) en Piet en Leontine Buijnsters-Smets (2002); een enkele maal zijn ook redacties bekroond van grootschalige bibliografische en prenthistorische projecten, zoals de Short-Title Catalogue, Netherlands (1999) en het Hollsteinproject (1994); en verder personen of organisaties die zich naar het oordeel van de jury op de een of andere wijze voor de wereld van boek en prent verdienstelijk hebben gemaakt, onder hen de uitgever-antiquaar Bob de Graaf (1996) en de in boekwetenschappelijke en typografische publicaties gespecialiseerde uitgeverij De Buitenkant (2005).

Voor de periode 2005 tot en met 2008 heeft de jury zich laten leiden door wat de kerndoelstelling van de Hertzbergerprijs genoemd mag worden: het onderscheiden van de auteur van een werk op het gebied van de Nederlandse bibliografie of de boekwetenschap. De oogst die de jury ter beoordeling kreeg voorgelegd, was, zoals altijd, zeer ruim en gevarieerd en dat zegt genoeg over de bloei die dit genre wetenschappelijke studies in Nederland sinds jaar en dag kent. Een kleine selectie mag dit duidelijk maken. Het betrof bibliografische naslagwerken, zoals:

•	de bibliografie van publicaties van Willem Bilderdijk door Lesley Monfils (2006);
•	het tweede deel van de Bibliografie van katholieke Nederlandse periodieken van de hand van Otto S. Lankhorst en Door Timmermann (2008);
•	de cartobibliografie van het Amsterdamse kaartuitgevershuis Van Keulen, over de periode 1680-1885 door Dirk de Vries en anderen (2005).

Verder waren er verscheidene overzichten van oeuvres, waaronder de catalogus van het werk van H.N. Werkman, onder redactie van Dieuwertje Dekkers en anderen (2008). Ook verschenen in deze periode de nodige catalogi. Een voorbeeld is de catalogus van de Librije in de St. Walburgiskerk te Zutphen door A.D. Renting en J.T.C. Renting-Kuijpers (2008).

Een andere belangwekkende categorie vormden de documenterende werken, zoals:

[p. 97]

Dr. Rietje van Vliet toont de aan haar uitgereikte oorkonde voor haar studie over Elie Luzac

•	Ernst Braches, Nieuwe kunst: toegepaste grafiek, documentatie (2006);
•	de tweedelige inventarisatie van zeventiende-eeuwse watermerken aangetroffen in Zeeuwse archieven door vader en zoon Theo en Frans Laurentius (2007, 2008);
•	Jan Storm van Leeuwen, Dutch decorated bookbinding in the eighteenth century (2006).

Weer een andere interessante rubriek werd gevormd door publicaties bij een tentoonstelling, zoals:

•	Jan van der Waals †, Prenten in de Gouden Eeuw. Van kunst tot kastpapier (2006);
•	A.Th. Bouwman en anderen, Stad van boeken. Handschrift en druk in Leiden, 1260-2000 (2008).

Ten slotte was er nog een indrukwekkend aantal monografieën en bundels met artikelen, waaronder:

•	I.M. Veldman, Images for the eye and soul: Function and meaning in Netherlandish prints (1450-1650) (2006);
•	W. Heijting, Profijtelijke boekskens: Boekcultuur, geloof en gewin: historische studies (2007);
•	H. van der Laan, Het Groninger boekbedrijf: Drukkers, uitgevers en boekhandelaren in Groningen tot het eind van de negentiende eeuw (2005);
•	M. Huisman, Publieke levens: autobiografieën op de Nederlandse boekenmarkt 1850-1918 (2008);
•	C.D. Andriesse, Dutch messengers: A history of science publishing, 1930-1980 (2008);
•	P.J. Buijnsters, Geschiedenis van het Nederlandse antiquariaat (2007).

[p. 98]

Dr. Marco van Egmond, winnaar van de Menno Hertzbergeraanmoedigingsprijs, spreekt zijn dankwoord uit

Na zorgvuldige afweging heeft de jury besloten de Menno Hertzbergerprijs 2009 toe te kennen aan dr. Rietje van Vliet, voor haar studie Elie Luzac (1721-1796): boekverkoper van de Verlichting (2005).

De Nederlandse uitgeverij- en boekhandelsgeschiedenis kent een aantal opmerkelijke figuren. Zij onderscheiden zich van hun vakgenoten door hun ondernemingslust, vernieuwingsdrang en eigenzinnigheid. Sommigen van hen hebben reeds de nodige aandacht gekregen, te denken valt aan Willem Jansz Blaeu, de Elzeviers, Reinier Leers, Pieter van der Aa, Abraham Blussé en Zoon, A.C. Kruseman en A.A.M. Stols. Anderen wachten met smart op belangstelling. Wie schrijft eindelijk eens een monografie over Cornelis Claesz, Johannes Janssonius, Jean Neaulme, Pierre Gosse, L.J. Veen of G.A. van Oorschot? Tot voor kort hoorde ook de achttiende-eeuwse Leidse uitgever en boekverkoper Elie Luzac tot dit rijtje. Niet dat hij geheel onbekend was. Luzac, afkomstig uit een vooraanstaande hugenotenfamilie, die naam had gemaakt als uitgever van de beroemde Gazette de Leyde, genoot een zekere reputatie onder historici, wegens zijn uitgesproken stellingname in de politieke strijd van de achttiende eeuw. Luzac was niet alleen uitgever, maar ook advocaat, filosoof en schrijver, en hij had een welhaast onbedwingbare drang zich in het maatschappelijk discours te mengen. In een mooi essay betitelde de Groningse historicus E.W. Kossmann hem in 1966 als een ‘verlicht conservatief’, en de paradox die hierin besloten ligt, maakt het niet makkelijk hem in een hokje te duwen. Enerzijds was hij een voorstander van een sterke positie van de stadhouder binnen het staatkundig verband van de Republiek, aan de andere kant verdedigde hij vol overtuiging de vrijheid van meningsuiting tegen de censuur van kerk en staat. De werkzaamheid van Luzac als uitgever, drukker en boekverkoper is evenwel onderbelicht gebleven, en in die lacune heeft Rietje van Vliet nu voorzien.

Elie Luzac (1721-1796): boekverkoper van de Verlichting werd oorspronkelijk als proefschrift verdedigd aan de Leidse Universiteit, maar het boek verscheen tegelijkertijd als handelseditie bij Uitgeverij Vantilt te Nijmegen, in een voorbeeldige typografische verzor-

[p. 99]

ging door Martien Frijns. Van Vliet beschrijft in haar studie de organisatie en aard van Luzacs boekenbedrijf, zijn uitgavenfonds en winkelassortiment, zijn activiteiten in binnen- en buitenland, en dan vooral in Leiden en Göttingen, waar hij enige tijd als universiteitsdrukker werkzaam was. Ingegaan wordt ook op de omgang met zijn auteurs, zijn opvattingen over vrijheid van drukpers en zijn bijdragen aan de heftige papieren oorlogen in de tweede helft van de achttiende eeuw.

Het centrale thema van het boek is evenwel het dilemma waar iedere goede uitgever zich mee geconfronteerd ziet: hoe de spanning tussen ideaal en commercie op te lossen. Elie Luzac, die zo sterk door het verlichtingsdenken van de achttiende eeuw was beïnvloed, probeerde in zijn bedrijf droom en daad tot elkaar te brengen. Enerzijds moest hij zijn hoofd boven water houden in de heftige concurrentieslag met zijn collega-uitgevers, anderzijds probeerde hij de politieke en filosofische opvattingen van zijn voorkeur te verspreiden. Hij koos daarmee als uitgever niet voor de gemakkelijkste weg - zijn carrière wordt gekenmerkt door tegenwerking en mislukking -, maar dat hoeft niet te verbazen voor een man die, zoals zijn neef en tegenpool Jean Luzac het ooit verwoordde, behept was met een driftig en koppig karakter. Het boek is trouwens mede zo levendig omdat juist die persoonlijke kant van Luzac volop aan bod komt. Dat het boek, inclusief de talrijke bijlagen, niet minder dan 700 pagina's in beslag neemt, is geen enkel bezwaar, want door het uitzonderlijk schrijftalent van de auteur leest het als een trein.

De studie van Rietje van Vliet is naar het oordeel van de jury een uitstekend voorbeeld van de ‘boekgeschiedenis nieuwe stijl’, dat wil zeggen: historisch onderzoek naar het boekenbedrijf dat over de volle breedte is ingebed in de cultuur- en ideeëngeschiedenis van Nederland en Europa. Onderzoekers en belangstellenden van velerlei huize zullen in dit boek dan ook iets van hun gading kunnen vinden. Het is te hopen dat een Engelse editie spoedig zal kunnen verschijnen, zodat ook lezers in het buitenland kennis van de inhoud kunnen nemen.