De Boekenwereld. Jaargang 26

[p. 44]

Cornelis Bloemaert, naar een ontwerp van Andrea Sachi, Harmonillus verandert in een citroenboom. Illustratie uit G.B. Ferrari, Hesperides, sive, De malorum Aureorum Cultura et Usu Libri Quatuor, Rome 1646. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: rp-p-bi-1304

[p. 45]

Ingeprent
Vondsten uit ‘Het Prentenkabinet Online’

In augustus 2007 startte het Rijksmuseum met het project ‘Het Prentenkabinet Online’. Het doel is alle prenten, tekeningen en foto's (700.000 objecten) in de collectie te registreren en te fotograferen om uiteindelijk de deuren naar het Prentenkabinet via een online portaal te openen. In het team werken, onder anderen, zes invoerders aan het beschrijven van de kunstwerken van vermaarde Nederlandse en buitenlandse graveurs, maar ook minder bekende deelcollecties komen aan bod.
In augustus 2009 waren bijna 75.000 objecten gedigitaliseerd en in het museum wordt hard gewerkt om deze eerste groep zo snel mogelijk te presenteren (www.rijksmuseum.nl). Zover is het nog niet, maar op deze vaste plaats zullen de invoerders alvast mooie, interessante, grappige en unieke objecten uitlichten.

Waarom zijn sinaasappels eigenlijk oranje?
Henrike Hövelmann

In 1646 verschijnt in Rome een belangrijk naslagwerk over de classificatie van de citrusvruchten: Hesperides, sive, De malorum Aureorum Cultura et Usu Libri Quatuor, in vier dikke foliodelen, geschreven door de Italiaanse geleerde Giovanni Battista Ferrari (1584-1655) én rijk geïllustreerd door in die tijd bekende Italiaanse kunstenaars. Ferrari was jezuïet en hoogleraar Hebreeuws aan het Collegio Romano. Al vroeg richtte hij zich echter op de botanie en schreef diverse belangrijke boeken op dit vakgebied. Ook verzorgde hij de Horti Barberini, de vermaarde botanische tuinen van kardinaal Barberini in Rome.

Het bijzondere aan zijn verhandeling over de citrusvruchten is dat in dit boek voor het eerst de scheiding in drie subgroepen, sinaasappels, citroenen en limoenen, wordt gemaakt. In zijn methodiek plaatst Ferrari elke soort onder een van deze groepen. Elke groep wordt in een eigen boekdeel uitvoerig behandeld en met tal van illustraties voorgesteld (delen 2-4). Het eerste deel bevat de inleiding met onder andere een historisch gedeelte over de oorsprong van de citrusvruchten.

Om zijn nieuwe classificatie kracht bij te zetten bedacht Ferrari voor dit historische hoofdstuk een eigen mythologie over de oorsprong van de citrusvruchten. Hij gaf aan Andrea Sacchi, Giovanni Francesco Romanelli en Domenico Zampieri, beter bekend als Domenicchino, de opdracht illustraties bij zijn verhaal te maken. De ontwerpen werden gegraveerd door de uit Utrecht afkomstige Cornelis Bloemaert.

Ferrari's verhaal over de oorsprong van de citrusvruchtenfamilie lijkt enigszins op de bekende verhalen uit Ovidius' Metamorfosen, waarin enkele hoofdpersonen veranderd worden in bomen. Zo wordt bijvoorbeeld in het eerste boek van de Metamorfosen de nimf Daphne, terwijl ze voor Apollo vlucht, door haar vader gered door haar te veranderen in een laurierboom.

In Ferrari's zelfbedachte mythologie wordt een hele familie getroffen door dit noodlot: Apollo raakt deze keer geïnteresseerd in Harmonillus, een jonge man die een heel mooie stem heeft. Apollo stuurt hem naar een zangschool in Arcadië waar hij zijn stem verder zou kunnen trainen. Op deze school krijgt Harmonillus les van een oude zanglerares die hem verbiedt buiten de lessen te zingen om zijn stem te beschermen. Harmonillus is bedroefd dat hij niet meer mag zingen. Hij kan het niet laten en probeert een afgelegen plek te vinden waar niemand hem zou kunnen horen. Een hulpje van de zanglerares leidt Harmonillus achter het licht. Hij brengt hem naar een rustige plaats in het bos

[p. 46]

en belooft hem dat niemand hem hier zal kunnen horen zingen. Dankbaar voor de hulp begint Harmonillus aan een lied. Natuurlijk komt zijn lerares achter Harmonillus' escapade in het bos en gooit hem van school. Harmonillus, ontzet van het verdriet, begint te huilen en schreeuwt om hulp. Maar door de stroom van zijn tranen gewaterd begint hij te veranderen in een boom. Zijn voeten worden wortels en zijn vingers takken waaraan citroenen beginnen te groeien. Alle hulp komt te laat.

Cornelis Bloemaert, naar ontwerp van Giovanni Francesco Romanelli, Tirsenia verandert in een limoenboom. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: rp-p-bi-1305

Harmonillus' moeder Tirsenia hoort van het ongelukkige lot van haar zoon. Haar dienaar Ergastus brengt haar als bewijs een citroen van de boom die ooit haar zoon was. Bij het aanraken van de vrucht verandert Tirsenia eveneens in een boom. Uit haar handen en haren groeien bladeren en de citroen van de boom van haar zoon verandert van kleur en wordt de eerste vrucht aan de nieuwe limoenboom.

Het derde familielid dat uiteindelijk in een boom verandert, is Harmonillus' zusje Leonilla. Zij ontdekt bij haar terugkomst van de jacht nog net haar moeders hoofd in de stam van de limoenboom. Onstuimig omhelst zij de boom. In de prent, naar ontwerp van Domenicchino, is de laatste transformatie niet helemaal doorgevoerd, alleen Leonillas' rechtervoet begint te wortelen in de aarde. In Ferrari's verhaal horen we dat Leonilla uiteindelijk een sinaasappelboom wordt. Leonilla had als meisje prachtig gulden haar - dit is nog steeds te zien aan de oranje vruchten die aan haar boom groeien.

Domenicchino kon voor zijn voorstelling van Leonilla natuurlijk niet op een picturale traditie teruggrijpen. Gezien het wilde zwijn en de boog die op de grond naast de boom liggen, heeft hij zich waarschijnlijk laten inspireren door een afbeelding van Diana, de godin van de jacht. Aan de afbeeldingen van Tirsenia en Leonilla is ook duidelijk te zien dat de kunstenaars afspraken met elkaar hebben gemaakt over de voorstellingen. Op de prent met Tirsenia is een standbeeld van de god van het rijpe fruit Vertumnus te zien, dat op een ronde sokkel staat. Hetzelfde beeld met de sokkel komt op de afbeelding van Leonilla terug. Echter bij Domenicchino draagt Vertumnus zijn symbool - de hoorn des overvloeds - onder zijn arm, bij Romanelli leunt die tegen zijn been.

Ferrari heeft veel moeite gedaan om zijn theorie van de drie groepen binnen de familie van de citrusvruchten

[p. 47]

te onderbouwen. Het verzinnen van een verhaal om een theorie kracht bij te zetten, wordt vandaag de dag niet meer wetenschappelijk geacht. Ferrari's verhaal over Harmonillus, Tirsenia en Leonilla heeft niet veel navolging gevonden en is in de vergetelheid geraakt. Er zijn geen illustraties door andere kunstenaars bekend. Maar misschien denkt u nog eens aan het prachtige gulden haar van Leonilla als u de volgende keer geniet van een glaasje verse jus?

Cornelis Bloemaert, naar ontwerp van Domenicchino, Leonilla verandert in een sinaasappelboom. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: rp-p-bi-1306

Literatuur David Freedberg, ‘Ferrari and their drawings of citrus fruit’, The Paper museum of Cassiano dal Pozzo: a catalogue raisonné: series B: natural history. Citrus Fruit, London 1997. p. 44-83.

Een nieuwjaarsprent uit 1708
Daniel Horst

Eén van de bekendere deelverzamelingen is de collectie Frederik Muller Historieplaten. De kern van deze collectie wordt, zoals de naam aangeeft, gevormd door de verzameling van ca. 20.000 afbeeldingen van historische gebeurtenissen die aangelegd is door de Amsterdamse boekhandelaar, veilingmeester en uitgever Frederik Muller. Deze werd in 1881 door het Rijksmuseum verworven. In de vierdelige catalogus (1863-1882) worden de platen (prenten, tekeningen, boeken en foto's) chronologisch beschreven. Hoewel de voorstellingen van historische gebeurtenissen de hoofdmoot van de collectie vormen, koos Muller ook voor platen die het dagelijks leven uit de beschreven periodes illustreerden. In de catalogus tref je dan ook om de vijftig jaar een groep nummers aan die een beeld geven van wat Muller ‘het volksleven’ noemde. Ook zijn er sinds de collectie in het bezit van het Rijksprentenkabinet is ontbrekende en aanvullende prenten en tekeningen aan de verzameling toegevoegd. In 1892 is een prent uit het jaar 1708 aangekocht.

Het gaat om een nieuwjaarsprent, een gedrukte nieuwjaarswens vervaardigd in opdracht van een bepaalde beroepsgroep of van openbaredienstverleners in een stad om langs de deuren te verkopen. Veel nieuwjaarsprenten werden gedrukt voor groepen als lantaarnopstekers, tamboers, courantbezorgers en de klapperwacht.¹ Je zou de nieuwjaarsprent het best kunnen zien als een chiquere voorganger van de hedendaagse kaartjes met wensen die de bezorgers van kranten en reclamedrukwerk rond de feestdagen overhandigen in de hoop op een fooi. Dit type prent werd al in de zestiende eeuw op de markt gebracht. Zo bevindt zich in de collectie Frederik Muller een nieuwjaarswens uit 1580 uit naam van de pro-

1 M. de Meyer, De volks- en kinderprent in de Nederlanden van de 15e tot de 20e eeuw, Antwerpen 1962, p. 566-567.

[p. 48]

voosten van Antwerpen en gericht aan de aartshertog Matthias van Oostenrijk, de in 1577 nieuwbenoemde landvoogd over de Nederlanden.²

Nieuwjaarsprent voor het jaar 1708, uitgegeven door Willem van Bloemen te Amsterdam. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: rp-p-1892-a-17494

Deze nieuwjaarsprent voor het jaar 1708 is van bescheidener opzet. De prent is vervaardigd namens de klokkenluiders (of Klocke-treckers) van de Oude Kerk te Amsterdam en wordt aangeboden aan de burgerij van de stad. De prent is gedrukt bij Willem van Bloemen in de Kalverstraat te Amsterdam. De opzet is simpel. Bovenaan staat een profiel van de stad Amsterdam, gezien vanaf het IJ, in het midden de nieuwjaarswens in versvorm in twee kolommen en onderaan een fries met wapens als decoratieve afsluiting. Ook het anonieme vers is simpel en duidelijk, de klokkenluiders wijzen op het nut van hun werk in het dagelijks leven van de burger door het aangeven van de juiste tijd. Het vers eindigt vrij voorspelbaar met een wens bij het verruilen van het tijdige voor het eeuwige:

En dat ge niet alleen, een Zalig

Nieuwe-Jaar

Verkrygen moogt: maar dat gy

eens naar u sterven,

Het Eeuwig Nieuwe-Jaar, hier

booven meugt beërven.

Na de aankoop is de prent ingeschreven in het inventarisboek van 1892 als een werk van de beroemde Amsterdamse kunstenaar Cornelis Anthonisz. (1499-1553). Dat lijkt gek voor een prent uit 1708, maar het is wel correct. Het aandeel van Cornelis Anthonisz. is echter beperkt en heeft enkel betrekking op het fries met wapens aan de onderzijde van het blad. Terecht is dit element, dat hier slechts een decoratieve functie heeft, herkend als een fragment van de grote, prestigieuze prent van de Heren van Brederode, vervaardigd door Cornelis Anthonisz. in 1550-1551.³ Op de vijf bladen die samen een chronologisch fries vormen, staan de twintig Heren van Brederode, van Zyphridus uit het begin van de elfde eeuw tot en met Reinout iii (gestorven in 1556). Boven elke figuur is zijn wapen afgebeeld (de leeuw met de barensteel) en dat van zijn vrouw. Het hier gebruikte fragment is afkomstig van het oorspronkelijk derde blok. De prent is waarschijnlijk eerst uitgegeven door de Amsterdamse drukker Jan Ewouts, al zijn van deze editie geen exemplaren bekend. De vroegst bekende exemplaren zijn uitgegeven door zijn zoon Harmen Jansz. Muller. Hoe kwam Willem van Bloemen in de achttiende eeuw nu aan een houtblok uit de inventaris van een zestiende-eeuwse drukker? Zoals gebruikelijk zullen net als de koperplaten ook de houtblokken voor het drukken van de prenten gedurende de zestiende en zeventiende eeuw eigendom van de uitgever-drukker zijn gebleven. De uitgeverij van Harmen Muller werd na zijn dood in 1617 overgenomen door zijn kleinzoon Jan Harmensz. Muller en bleef tijdens de zeventiende eeuw in handen van de nazaten Cornelis Dircksz. Cool en ten slotte Cornelis Cornelisz. Cool. Na de dood van de laatste, in 1701, werd de uitgeverij niet voortgezet - de complete inboedel van boeken, houtsneden, houtblokken, koperplaten en papier werd verkocht.⁴ Het lijkt aannemelijk dat Willem van Bloemen toen diverse houtblokken uit de boedel heeft aan-

2 D. Horst, De Opstand in zwart-wit. Propagandaprenten uit de Nederlandse Opstand 1566-1584, Zutphen 2003, p. 257 en 355 (afb. 83).

3 Hollstein's Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca. 1450-1700, vol. xxx, p. 48-49, nr. 50.

4 The New Hollstein Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca. 1450-1700, The Muller Dynasty, part 1, p. xi-xv.

[p. 49]

geschaft. Het fries van Cornelis Anthonisz. is namelijk niet het enige blok afkomstig uit de drukkerij van Jan Ewouts dat Van Bloemen opnieuw heeft gebruikt. In de stcn vond ik dat Willem van Bloemen als illustratie op de titelpagina van zijn - ongedateerde - uitgave van Dagelycks, ofte saturdaegs gebed een houtsnede gebruikte die oorspronkelijk was vervaardigd als illustratie voor Desiderus Erasmus, Een wtlegginghe des Pater Noster van Erasmus van Rotterdam op die seven dage vander weken, Amsterdam: Jan Ewouts s.a. [circa 1550].⁵ Het houtblok van Cornelis Anthonisz. is in 1715 nogmaals gebruikt op een nieuwjaarsprent, ditmaal als bovenstuk op een nieuwjaarswens van de Poort-klocke-luyders van de Oude Kerk te Amsterdam.⁶

Cornelis Anthonisz., Heren van Brederode [blok 3]. Collectie Rijksmuseum, Amsterdam: RP-P-OB-39.793

Overigens is ook de houtsnede met het gezicht op Amsterdam een voorbeeld van hergebruik van oud materiaal. Het blok is omstreeks 1615 gesneden door de Amsterdamse prentmaker Christoffel van Sichem (i).⁷

5 The New Hollstein Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca. 1450-1700, The Muller Dynasty, part iii, pp. 55-56, nr. 6.4 (afb. 44).

6 W. Nijhoff, Nederlandsche houtsneden 1500-1550, 's-Gravenhage 1933-36, p. 49.

7 Hollstein's Dutch and Flemish etchings, engravings and woodcuts ca. 1450-1700, vol. xxvii, p. 33, nr. 137.