De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 351]

Het einde van de STCN (1)
De STCN en... eene korte schets van den opkomst, aanwas en voortgang der geleerdheid en drukkunst
Jan Bos

Het stcn-project is klaar. De vervaardiging van de Short Title Catalogue, Netherlands (stcn) is per 1 juli 2009 afgerond. Na bijna 27 jaar is er een punt gezet achter de samenstelling van de retrospectieve Nederlandse bibliografie tot het jaar 1800. De ‘vliegende brigades’ van de stcn, de teams die de collecties van allerlei bibliotheken beschreven hebben, zijn verleden tijd. Dat betekent niet dat er nooit meer nieuwe titels, exemplaren en verbeteringen aan het bestand toegevoegd zullen worden. De stcn mag dan geen lopend project meer zijn, het is wel een dienst die de Koninklijke Bibliotheek blijft onderhouden en uitbreiden. En de stcn zal gratis voor iedereen beschikbaar blijven via www.kb.nl/stcn.

Het overzicht van de Nederlandse boekproductie tot 1800 is inmiddels zo goed als volledig. Natuurlijk zijn her en der nog uitgaven te vinden die niet in het bestand zitten en daar alsnog in opgenomen moeten worden, maar negentig procent van alle bewaard gebleven ‘gewone’ boeken en meer dan zestig procent van bijzondere categorieën als overheidspublicaties en gelegenheidsgedichten is verwerkt. De database, die gebaseerd is op het bezit van 25 collecties, bevat bijna 200.000 beschrijvingen in meer dan een half miljoen exemplaren, met daarbij ook Nederlandstalige boeken uit de Vlaamse stcv. De afronding van de stcn wordt onder andere gevierd met een symposium in de Koninklijke Bibliotheek, een tentoonstelling in Museum Meermanno, een nieuwe website en diverse publicaties, waaronder het prachtboek Boekenwijsheid: drie eeuwen kennis en cultuur in dertig bijzondere boeken.

Wat is de stcn precies? In de eerste plaats is het een lijst van alle in Nederland gedrukte boeken en van alle elders verschenen boeken in de Nederlandse taal. Die lijst is te vergelijken met een burgerlijke stand. Iedereen die in Nederland gewoond heeft, staat daarin. Niet alleen alle grote namen, maar ook mensen die weinig sporen hebben nagelaten. Zo heeft de stcn niet alleen alle geleerde of literaire werken opgenomen, maar evenzeer pamfletjes, schoolboekjes, almanakken, duizenden ordonnanties en disputaties en ook alle ongewijzigde herdrukken van een bestseller. In een nationale bibliografie heeft elk boek een plaats.

In de tweede plaats is de stcn, dankzij zoekfaciliteiten die ver uitstijgen boven die van een normale bibliotheekcatalogus, een wetenschappelijk instrument. Allerlei historisch onderzoek kan veel sneller en soms zelfs alleen dankzij de stcn plaatsvinden. Hoeveel boeken werden op een bepaald moment in een bepaalde stad gedrukt? Hoe verhielden de verschillende talen, lettertypes en formaten zich tot elkaar? Welke boeken waren geïllustreerd? Wat verscheen er in druk tijdens het ‘Rampjaar’ 1672? Wat wist men rond 1700 van wiskunde, van medicijnen? Welke Engelse auteurs werden hier gelezen? Wat voor liedjes hoorde Hieronymus van Alphen op straat zingen? Welke bijbelvertalingen waren er in omloop? Wat leerden kinderen op school? Waaraan hadden de regenten van het weeshuis zich te houden? Op al dit soort vragen levert de stcn een snel en vaak pasklaar antwoord.

[p. 352]

Ten slotte ligt de stcn ten grondslag aan grootschalige digitaliseringsprojecten. Veel onderzoekers en andere geïnteresseerden zijn uiteindelijk niet op zoek naar titelbeschrijvingen, maar naar volledige teksten. Daarom worden steeds meer boeken gedigitaliseerd, hetzij op de haastige en ongecontroleerde manier van Google Books, hetzij op de zorgvuldige en afgewogen wijze van projecten als Dutch Prints Online. Voor dit laatste project, waarbinnen 1,3 miljoen pagina's uit Nederlandse boeken uit de periode 1781-1800 gedigitaliseerd zullen worden, is de stcn de basis voor de selectie en voor de metadata. Vanaf 2010 zal de gebruiker in stcn-beschrijvingen steeds meer links naar verschillende volledige tekstbestanden vinden.

Almanach der geleerden, 1761, kb, Fotografisch Atelier, 2106 A 647

Met het einde van het stcn-project komt er ook een eind aan de rubriek ‘Uit de stcn’ in De Boekenwereld. Een meer dan geschikt boekje om juist bij deze laatste gelegenheid voor het voetlicht te brengen, is de

Almanach der geleerden, behelzende hun naamwyzer, geboorte en sterfdagen, de kunsten en wetenschappen, waar in zy uitgemunt hebben [...]; eene korte schets van den opkomst, aanwas en voortgang der geleerdheid en drukkunst; en eene nette en naauwkeurige lyst van alle de boeken, die, zoo hier te lande als elders, in 't jaar 1760 gedrukt zyn.

Heel toepasselijk is natuurlijk de relatie die zo expliciet gelegd wordt tussen de ontwikkeling van de geleerdheid en de boekdrukkunst. Want dat is precies wat de stcn doet: de producten van de boekdrukkunst voor de wetenschap toegankelijk maken. Ook heel aardig is

[p. 353]

die lijst van boeken uit 1760, die in de almanak is opgenomen. Dat klinkt als een klein, éénjarig voorlopertje van de stcn... De almanak is een klein boekje van 72 bladzijden in een bescheiden 8^o-formaat. Het werd in de eerste dagen van 1761 uitgegeven door H. Scheurleer, F[loris]zoon in Den Haag. Hendrik Scheurleer neemt in de Nederlandse boekgeschiedenis een bijzondere plaats in, want hij staat bekend als de eerste die in Nederland een commerciële uitleenbibliotheek opzette.¹ Vanaf het begin van zijn werkzaamheid, in 1750, waren de boeken in zijn winkel niet alleen te koop, maar ook te leen. Deze Almanach der geleerden draagt Scheurleer op aan de begunstigers van zijn ‘leesbibliotheek’.

Aan de voorstanders en begunstigers der geleerdheid
Naardien myn arbeid, iever en kosten, in 't oprechten en handhaaven eener openbaare lees-bibliotheek, te deezer plaatse, tot verderen aanwas en opbouw der noodige en nutte Kunsten en Wetenschappen, hoe langer hoe meer, begunstigd, door goed gevolg gezegend, en, met gewenschte vrucht, bekroond worden; achte ik het niet onvoegzaam om, zoo wel aan de Voorstanders deezer myne heilzaame Onderneeminge, als aan alle andere Beminnaars der Beschaafde Letteren, een klein blyk myner dankbaare Erkentenisse te geeven, met dit beknopt Letter- en Nieuwjaars-geschenk, eenvoudiglyk, en van goeder harten aan Hun op te dragen.

Almanach der geleerden, fol C2v-C3r. kb, Fotografisch Atelier

Scheurleers leesbibliotheek, waarvan hij diverse catalogi uitgaf, bestond vooral uit serieuze werken op allerlei wetenschapsgebieden, en was niet alleen bestemd voor geleerden en andere ontwikkelde lezers, maar met nadruk ook voor zo veel mogelijk weetgierigen die zich de privéaanschaf van een duur boek niet konden veroorloven. Verspreiding van nuttige kennis stond hoog aangeschreven bij de aanhangers van de verlichting, en daar mogen

1 Zie over de lotgevallen van deze uitleenbibliotheek: U. Janssens-Knorsch, ‘Commerce or culture? The fate of the first circulating library in the Netherlands’, Documentatieblad werkgroep achttiende eeuw 23 (1991), p. 151-173; en H. van Goinga, ‘“Vercierde Historien”: een verkenning naar de commerciële leesbibliotheken in de Republiek in de 18^e eeuw’, in: K. van der Horst, P.A. Koolmees en A. Monn (eds), Over beesten en boeken. Opstellen over de geschiedenis van de diergeneeskunde en de boekwetenschap, Rotterdam 1995, p. 283-298, met name p. 286-290.

[p. 354]

we Scheurleer zeker toe rekenen. Dat blijkt ook nog eens uit de slotzinnen van zijn opdracht:

Mag ik dus, als een onzijdig Burger der Waereld, en algemeen Liefhebber van alles wat eerlyk, welluidende, recht en goed is; zelfs in deeze geringe Schetsen, den lust tot zuivere Deugd, en waare kennisse, in deezen of genen, bevorderen! Mag ik, voor al aan de Jeugd en Jongelingschap, eenen afkeer inboezemen voor den zouteloozen en laffen zwadder van vuile Almanachs-Sprookjes en slegte Romans-Vertellingen, en hun een' prikkelenden smaak geven van 't helder en frisse vogt der Bronnen, waar uit hier alleenlyk eenige droppels voor hun op 't papier gesprengd zyn; ten einde zy zelve tot die onuitputbaare Stroomen van Geleerdheid naderen, 'er zich in verlustigen, en 'er gestadig uit drinken mogen, tot voeding en verheuging van hunnen Geest.

Zoals vrijwel elke almanak bestaat ook de Almanach der geleerden uit een aantal verschillende onderdelen. In het eerste segment vindt de lezer, na een korte opgave van feestdagen en zons- en maansverduisteringen, op de verso bladzijde voor elke datum een éénregelige historische of astronomische wetenswaardigheid en op de recto de sterfdag of een andere memorabele dag van grote geleerden. Zo leren we bijvoorbeeld dat 23 september de dag was van de ‘Renspelen te Rome ter eere van Augustus geboorte’ en in 1738 tevens de sterfdag van ‘H. Boerhave, allerber. Prof Med. & Chem. te Leid.’

Het tweede onderdeel van de almanak is een ‘Vertoog over den oorsprongk, aanwas, en voortgangk der drukkery en geleerdheid zoo hier als elders’. Daarin vertelt Scheurleer het bekende verhaal over de uitvinding van de boekdrukkunst door Lourens Janszoon Coster rond 1428 en over de roof van diens letters en drukgereedschap door zijn Duitse knecht, waarna Gutenberg, Fust en Schöffer de vinding in Mainz verder ontwikkelden. Ook de eerste Engelse drukker, William Caxton, zou zijn vakmanschap trouwens te danken hebben aan één of meer omgekochte Haarlemse drukkersknechten. De rest van het vertoog bestaat vooral uit een opsomming van vroege drukplaatsen in Europa tot het jaar 1500, met als toegift de eerste drukkerijen in uithoeken als Moskou, Batavia en Constantinopel.

Het derde segment is een ‘Schets nopens de geleerdheid der Nederlanderen’. In krap vijf bladzijden noemt Scheurleer tientallen grote Nederlandse geleerden, van Erasmus tot Dousa en van De Groot tot Hemsterhuis. De samenstelling van zijn lijst kostte hem geen enkele moeite, want ‘Alle takken van verligte Wysheid brengen, tot nu toe, onder ons, overvloedige bloemen en vrugten voort.’ Hij betreurt het zelfs dat hij niet meer ruimte heeft: ‘Ik mogt veel eer eenen Foliant, dan een enkeld blad willen beschryven, met de opsomming slegts der namen.’ Bovendien is het gros van de burgerij ook zeer ontwikkeld: ‘[...] nergens is een zekere trap van Wetenschap zoo algemeen als hier. Weinigen zyn'er in ons Land van middelbaren staat, die zich niet benaarstigen om hunnen Godsdienst te verstaan en te kunnen verdeedigen. Weinigen, die niet de Vaderlandsche Historien, of eenige anderen, oplettend, gelezen hebben.’

Scheurleer is iets uitvoeriger in zijn ‘Byzonderheden van sommige geleerden; tot nut en vermaak der leezeren’. Het vermaakselement heeft overigens de overhand. Hendrik Scheurleer dist vooral anekdotes op die de menselijke kant van de vele Nederlandse en buitenlandse beroemdheden tonen. Zo weten we nu dat Erasmus de geur van vis niet kon verdragen en van zichzelf getuigde ‘dat hy een Lutersche Maag, maar een Katholyks Herte had’. Uitzonderlijke domheid vermeldt Scheurleer trouwens ook.

[p. 355]

Almanach der geleerden, fol. G1r. kb, Fotografisch Atelier

Het boekje sluit af met de al genoemde ‘Naamlyst der nieuw uitgekomene boeken in 't jaar 1760’. Die bevat ruim driehonderd alfabetisch gerangschikte en heel herkenbaar beschreven titels, met opgave van bibliografisch formaat en prijs. De lijst zou dus heel goed op te vatten zijn als een ‘stcn voor het jaar 1760’, en het zou heel aantrekkelijk zijn om hem te vergelijken met alle titels uit 1760 in de ‘echte’ stcn - ware het niet dat Scheurleer heel andere criteria aanlegde. In de eerste plaats gaat het bij hem niet alleen om in Nederland gedrukte werken. Zeker zestig procent van de titels is in het buitenland verschenen, waaronder opvallend veel in Engeland. In de tweede plaats heeft Scheurleer zich niet op autopsie gebaseerd, maar, zo zegt hij zelf, op aankondigingen en advertenties in kranten. Dat heeft tot gevolg dat er in de lijst ook oudere uitgaven staan, waarvoor in 1760 (opnieuw) geadverteerd werd. Het betekent bovendien dat het niet altijd zeker is dat een hier vermeld boek ook daadwerkelijk is verschenen. Een aankondiging leidt immers niet altijd tot een publicatie. Niettemin blijft het aantrekkelijk om te onderzoeken of althans de Nederlandstalige en dus hoogstwaarschijnlijk in Nederland uitgegeven boeken uit Scheurleers lijst nu in de stcn te vinden zijn, al moet die vergelijking dus met de nodige voorzichtigheid plaatsvinden.

Gelukkig zijn inderdaad vrijwel alle Nederlandse titels in de stcn terug te vinden. Een groot aantal daarvan draagt weliswaar het jaartal 1759 in het impressum, maar dat zijn er zoveel dat eerder valt aan te nemen dat Scheurleer wat achterliep of dat er niet meteen voor deze boeken geadverteerd werd, dan dat in alle gevallen een herdruk uit 1760 verloren zou zijn gegaan. Niet te vinden, noch in de stcn noch elders, zijn vooral een paar goedkope boekjes (12 stuivers) die in de categorie ‘populair proza’ lijken te vallen, zoals De bezeeten mof. De overlevingskansen van zulke volksboekjes zijn veel kleiner dan van wetenschappelijke werken. Ze werden vaak stukgelezen en belandden ook niet snel in de bewaarcollecties van grote bibliotheken. Deze titel staat overigens wel vermeld in Buismans Populaire prozaschrijvers,² maar zonder vindplaats. Het is niet ondenkbaar dat Buisman hem aan Scheurleers lijst ontleend heeft...

2 M. Buisman J. Fzn, Populaire prozaschrijvers van 1600 tot 1815, Amsterdam [1960], p. 286.

[p. 356]

Links: Medische kennis rond 1700: Steeven Blankaart, Konst-kamer der chirurgie, ofte heel-konst. 4^e druk. Amsterdam, J. ten Hoorn, 1702. uba Bijzondere Collecties, O 60-3909
Rechts: Biologische kennis rond 1700: S.I. [= Samuel Jansonius], Bondige verhandeling, van de voort-teeling en het kinderbaren. 6^e verb. druk. Amsterdam, T. ten Hoorn, 1706. uba Bijzondere Collecties, OK 62-19

Van de Historische Kinder-Bybel, of Schriftuurlyke lusthof ‘met 252 afbeeldingen konstig in Palmhout gesneeden’ kent de stcn de eerste druk uit 1745, de tweede uit 1753, de derde uit 1765 en nog een vierde en vijfde druk uit 1777 en 1798. De vermelding in Scheurleers lijst valt dus precies tussen de tweede en derde druk in. In dit geval kan het zijn dat er alsnog reclame gemaakt is voor winkeldochters van de tweede druk, maar ook dat de derde druk al wel op stapel stond, maar uiteindelijk nog een paar jaar op zich liet wachten.

Lastiger is de vraag waarom de stcn geen enkel exemplaar beschreven heeft - of beter gezegd: waarom er in Nederland geen enkel exemplaar te vinden is - van het Paradys der chymisten, dat in kwarto verscheen en 3 guldens en 12 stuivers kostte. Een kloek en tamelijk prijzig boek dus. De voor zover bekend enige bibliotheek ter wereld die dat boek op de plank heeft staan, is de University Library of Pennsylvania. Iets dergelijks geldt voor het allerlaatste item uit Scheurleers lijst, de Zinryke Tydverdryver, aanwyzende eenige der beste en nadenkelykste Spreekwoorden door Johannes Lassenius. Het enig bekende exemplaar daarvan is te vinden in de Newberry Library in Chicago. Deze collecties zijn niet in de stcn verwerkt en zullen ook niet verwerkt worden. Maar het is natuurlijk wel zeer wenselijk dat zulke unica op individuele basis alsnog in de stcn worden opgenomen.

De Zinryke Tydverdryver (ook een mooie benaming voor de stcn) sluit de Almanach der geleerden af, maar daarmee is het verhaal nog niet helemaal uit. Hendrik Scheurleer heeft

[p. 357]

Leesvoer uit het Rampjaar 1672: Lambert van de Bos, Keur-stof deses tydts, behelsende de voornaemste geschiedenissen of rampsaligheden der grooten. Dordrecht, G. van Cappel, 1672. uba Bijzondere Collecties, OK 62-6659

[p. 358]

namelijk een groot deel van het zetsel meteen ook gebruikt voor een andere almanak, de Almanach der boekverkoopers, drukkers en binders, die hij tegelijkertijd uitgaf.³

Almanach der boekverkoopers, drukkers, en binders. Waar in al 't voornaamste, dezelven en hunnen handel en kunst betreffende, op een geheel nieuwen trant, en in eene gepaste order, kortelyk, en met eenvoudige klaarheid, ten gemeene beste, verhandeld, en, door goede aanmerkingen, en nutte voorschriften, opgehelderd word.

Alle onderdelen van de Almanach der geleerden zijn ook te vinden in de Almanach der boekverkoopers, met uitzondering van het voorbericht, dat in de laatste geheel anders luidt, maar wel dezelfde idealistische geest ademt. Het begint aldus:

Dewyl my niets zo zeer ter harte gaat dan de bevordering en aankweeking van een deftige en loflyken boekhandel, zoo wel als de aanmoediging en voortzetting der Edele en schone Druk-konst, zoo hebbe [ik] het noch ongepast noch onnutte gereekend, met het begin deezes Jaars, mede een klein beginzel van ouden iever en lust tot het bereiken van myn pryswaardig oogwit in deeze; in forme als 't ware van een Boe[k]verkopers-Nieuw Jaars gifte, aan alle myne Medebroeders te vertoonen en aan te bieden.

Almanach der boek-verkoopers, drukkers, en binders, 1761. uba, Bijzondere Collecties, OK 59-263

3 Deze constatering is niet nieuw. Zie het anonieme bericht ‘Almanak der boekverkoopers en drukkers. A^o 1761’, Nieuwsblad voor den boekhandel 20 (1853), nr 38 (22 september), p. 157-158.

[p. 359]

Het eerste extra onderdeel in de Almanach der boekverkoopers is een opgave van alle boeken waarop door de Staten van Holland en West-Friesland sinds 1745 octrooi verleend is. Grappig is dat ook de almanak zelf in die lijst voorkomt. Uit de betreffende vermelding blijkt bovendien dat de Staten van Holland aan Scheurleer niet hadden toegestaan in zijn almanak ook een lijst van verboden boeken op te nemen.

De tweede toevoeging bestaat uit Scheurleers ‘Algemeene aanmerkingen en bedenkingen’ over de eisen van vakbekwaamheid die aan boekhandelaars, drukkers en binders gesteld moeten worden. Die monden uit in een ‘Concept van een gilden-brief’, een opzet voor een ordonnantie van de overheid over de rechten en plichten van alle betrokkenen bij het boekenvak.

Hoe interessant ook, deze onderdelen uit de Almanach der boekverkoopers zijn reeds elders besproken en hoeven hier niet herhaald.⁴ Vermelding verdient alleen nog dat van enig jaarlijks vervolg van Scheurleers Almanach der geleerden of zijn Almanach der boekverkoopers, drukkers, en binders geen sprake geweest is. Sterker nog: wat hij in het voorbericht van de Almanach der geleerden over zijn leenbibliotheek schreef in termen van ‘door goed gevolg gezegende en met gewenste vrucht bekroonde arbeid’ was toch niet helemaal een correcte voorstelling van zaken. Of misschien was het meer ideaal dan werkelijkheid. In hetzelfde jaar 1760 waarin hij de almanakken samenstelde, had Hendrik Scheurleer zijn vrouw verloren. Hij was met vijf kleine kinderen achtergebleven en verkeerde in ernstige financiële problemen. Hij had heel zijn voorraad ongebonden boeken moeten verkopen en ook zijn boekdrukkerij. Zijn leesbibliotheek was het enige wat hem eind 1760 nog restte. En hoeveel ‘Voorstanders en begunstigers der geleerdheid’ hij er ook mee bereikt mag hebben, veel geldelijke voorspoed heeft hem dat niet gebracht, want in 1763 moest hij ook de leesbibliotheek voorgoed sluiten. Kossmann⁵ beschrijft zijn einde in treffende bewoordingen:

In 1768 op 26 Jan. is hij overleden en 1 Febr. pro Deo begraven. Het testament dat hij kort voor zijn dood opmaakte en de inventaris van zijn nagelaten boedel [...] geven een allerdroevigst beeld van pecuniair verval. Een overhaaste verkoop van eenige nagelaten kleinigheden was nodig om de doodschulden te betalen [...], en het kostte moeite iemand te vinden, die de voogdijschap over de vijf minderjarige kinderen wilde aanvaarden.

Gelukkig is het einde van de stcn florissanter.

4 Meer over de Almanach der boekverkoopers, drukkers en binders bij I.H. van Eeghen, De Amsterdamsche boekhandel 1680-1725. Deel v, Amsterdam 1978, p. 19-20. Zie ook O.S. Lankhorst, ‘“Au siècle des catalogues.” Een eerste inventarisatie van fonds- en assortimentscatalogi van Haagse boekverkopers, 1680-1780’, Documentatieblad werkgroep achttiende eeuw 21 (1989), p. 55-96, met name p. 63-64.

5 E.F. Kossmann, De boekhandel te 's-Gravenhage tot het eind van de 18^de eeuw, 's-Gravenhage 1937, p. 353.