De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 307]

Boekbespreking
Arnold Lubbers

Marijke Huisman, Publieke levens. Autobiografieën op de Nederlandse boekenmarkt 1850-1918, Walburg Pers, Zutphen 2008, 357 p., ISBN 978 90 57306 19 8, €39,95

‘Schrijf, want deze woorden zijn getrouw en waarachtig’, zo werd de vissersvrouw Maartje Beket (1820-1900) bevolen. Dat ze hieraan gehoor moest geven was logisch, want het was niet de minste die haar deze opdracht gaf. Het was Jezus Christus zelf die haar met de goddelijke taak belastte haar levensverhaal op te schrijven. Vóór 1900 een opmerkelijk gegeven, aangezien vrouwen slechts mondjesmaat autobiografieën op de markt brachten. Het verhaal van Beket verscheen dan ook pas na haar dood, nadat haar kinderen het manuscript naar de Rotterdamse uitgever Huge hadden gebracht. Tegenwoordig publiceren mensen hun levensverhaal met minder schroom. Nagenoeg elke zichzelf respecterende politica, atlete of filmactrice bedient ons tegenwoordig van een (auto)biografie. Stuk voor stuk laten beroemde personen ons, soms schaamteloos, toe in hun leven. De opvattingen over autobiografieën zijn tussen 1850 en nu aanzienlijk veranderd. Introspectie was voor 1900 uit den boze en het was bovendien ongebruikelijk deze teksten via de drukpers te verspreiden. De kentering in mentaliteit vond plaats in de tweede helft van de negentiende eeuw, wat de aanleiding vormde voor de centrale vraagstelling van Marijke Huisman in haar proefschrift Publieke levens, dat verscheen als deel ix in de Nieuwe Reeks van de Bijdragen tot de Geschiedenis van den Nederlandschen Boekhandel. Zij onderzocht welke mensen zich in de periode 1850-1918 via de boekenmarkt profileerden als autobiografen en welke codes zij hanteerden.

Vanuit een boekhistorisch perspectief plaatst Huisman het genre van de autobiografie in de ontwikkelingen binnen het boekenvak in de decennia rond 1900. Het onderzoek naar autobiografieën staat in Nederland nog in de kinderschoenen, wat het onderwerp van haar proefschrift relevant maakt. Daarnaast presenteert ze, op basis van theorieën van onder anderen Georges Gusdorf en Michael Mascuch, haar onderzoek als een studie waarin een samenhang wordt gezien tussen de opkomst van het genre en het ontstaan van een modern of individueel bewustzijn.

Om de omvang van het aanbod autobiografieën te kunnen duiden, schetst Huisman eerst een beeld van de ontwikkelingen op de boekenmarkt in de door haar onderzochte periode, op basis van secundaire literatuur. De totale titelproductie in Nederland tussen 1850 en 1910 nam met 44% toe. Daarnaast expandeerde de afzetmarkt voor boeken dankzij de uitbreiding van de infrastructuur rondom het lenen van boeken, zoals leesgezelschappen, winkel- en Nuts-bibliotheken, enzovoort. Technologische ontwikkelingen maakten het bovendien mogelijk boeken in hogere oplages en sneller te drukken. Desondanks daalde de boekenprijs niet substantieel, toonde een onderzoek van José de Kruif aan. Huisman vat verder conclusies samen uit eerder onderzoek naar nieuwe productie- en verspreidingsstrategieën van uitgevers en boekverkopers. De eerste beroepsgroep bijvoorbeeld verdeelde in de loop van de negentiende eeuw boeken in afleveringen of voegde boeken samen in series.

[p. 308]

Met behulp van een vergelijking tussen de autobiografische titels uit het Repertorium van gedrukte egodocumenten 1813-1914 en het totale titelaanbod, zoals dat bleek uit de lijsten van nieuw verschenen boeken in het Nieuwsblad voor den boekhandel en de bibliografische lijsten van C.L. Brinkman in de jaren 1850, 1870, 1890 en 1910, komt Huisman tot de conclusie dat autobiografieën maximaal 1,2% van het aanbod vertegenwoordigden. Kwantitatief een marginaal aandeel, maar de auteur tekent hierbij aan dat de markt sowieso in diverse kleine categorieën verdeeld was. Door de titels uit het Repertorium vervolgens weer te traceren in de lijsten van Brinkman, kon Huisman concluderen dat bibliografisch gezien de autobiografieën geen eigen afbakening kenden en werden ingedeeld onder uiteenlopende genres, zoals romans en stichtelijke literatuur. Deze onderzoeksingang bood Huisman dan ook weinig aanknopingspunten, evenals onderzoek naar prijzen, formaten en uitgeefstrategieën van het genre: deze bleken te verschillend. Wel toont ze aan dat uitgevers buitenlandse autobiografieën lieten vertalen, wat volgens haar laat zien dat zij brood zagen in de productie van deze titels. Met name katholieke en protestantse bekeringsgeschiedenissen, de socialistische variant hiervan en werken van wereldberoemde personen verschenen zo in vertaling, aldus Huisman op basis van een titelanalyse gebaseerd op de onderverdeling in categorieën in de lijsten van Brinkman. Verder bleken relatief veel autobiografieën een fotoportret van de auteur te bevatten, wat opmerkelijk was vóór 1900.

Uit het voorgaande blijkt dat de bibliografische en kwantitatieve verkenning weinig aanknopingspunten opleverden voor de plaatsbepaling van het genre binnen het totale aanbod van boeken. Huisman verschuift haar aandacht dan ook naar de boekreclame, als bron om de verwachtingen van het beoogde publiek nader te duiden. Als gevolg van de commercialisering van de boekenmarkt intensiveerden boekverkopers in de tweede helft van de negentiende eeuw hun reclameactiviteiten. Huisman zocht naar uitingen in de Collectie Prospectussen en Personalia in de bibliotheek van de Koninklijke Vereniging van het Boekenvak en deed steekproeven in het vakblad voor het boekbedrijf, het Nieuwsblad voor den boekhandel, en het dagblad Nieuws van den dag. Ze onderscheidt verschillende verkoopargumenten. Eerdere onderzoekers concludeerden dat religieuze literatuur aantrekkelijk was vanwege hun blijvende waarde. Huisman maakt hieruit op dat stichtelijke autobiografieën eveneens begerenswaardig waren en telkens herleesbaar. Uitgevers presenteerden de wereldse variant van het genre al langer als historisch verantwoord alternatief voor geschiedschrijving of romans. Huisman ontdekte dat uitgevers voor 1870 deze wereldse autobiografieën als belangrijke of sensationele bijdrage aan de contemporaine vaderlandse geschiedenis in de markt plaatsen. De decennia daarna werden autobiografieën juist gepresenteerd als ooggetuigenverslagen van de internationale actualiteit, een verkoopargument waarmee uitgevers aansluiting zochten bij het toenemende krantenlezende publiek. De groeiende negatieve reputatie van vakhistorici bood de mogelijkheid voor een ander verkoopargument: autobiografieën als bouwstenen voor een nieuwe geschiedschrijving. Na 1900 werden ze aangeboden als boeiende verhalen van voorbeeldige karakters met een vaak positieve moraal - en dus als tegenhangers van de impopulaire naturalistische romans. Desondanks was de persoon van de autobiograaf over het algemeen voor de lezers uit de periode van Huismans onderzoek niet van belang, terwijl dit tegenwoordig juist het belangrijkste criterium is. Rond 1900 signaleert zij hierin echter wel een kentering, omdat vanaf toen de betrouwbaarheid van de autobiograaf steeds belangrijker werd.

Mijns inziens komt Huisman pas halverwege haar boek tot de resultaten van substantieel en origineel onderzoek. Vanuit de gedachte dat recensenten in hun selectie van en oor-

[p. 309]

deel over boeken aansluiting zochten bij de opvattingen van hun leespubliek, voert Huisman namelijk receptiehistorisch onderzoek uit. Hierbij gaat zij wat mij betreft wel te gemakkelijk voorbij aan het feit dat recensenten veelal tot de culturele elite behoorden en hun recensies dan ook vrijelijk ideologisch konden kleuren. Opmerkelijk, aangezien Huisman welbewust zes tijdschriften selecteerde met uiteenlopende ideologische veren. De liberale en gematigd protestantse Vaderlandsche Letteroefeningen, De Gids en De Tijdspiegel, het tijdschrift van de Beweging van Tachtig De Nieuwe Gids, de orthodox-protestantse Stemmen voor Waarheid en Vrede en het vrouwentijdschrift De Huisvrouw. Op basis van 395 gevonden recensies is Huisman niet in staat te concluderen of autobiografieën een veelbesproken genre waren, aangezien hiervoor een vergelijking met het totale corpus van recensies van alle genres ontbreekt. Wel maakt ze door middel van een vergelijking met het totale autobiografische aanbod duidelijk dat slechts een gering deel van de titels besproken werd, waaronder bovendien een relatief groot aantal vertaalde titels.

Dankzij de inhoudelijke analyse openbaart Huisman daarnaast een opmerkelijke paradox: autobiografen moesten vooral niet te openhartig zijn. De eigen persoon mocht niet op

[p. 310]

de voorgrond treden, een goede burger maakte zich namelijk ondergeschikt aan een ideaal of streven van algemeen belang. Ook titels van op zichzelf niet interessante auteurs konden zo op belangstelling rekenen, zolang zij ooggetuigen waren van belangrijke gebeurtenissen. Hun teksten konden immers fungeren als bouwstenen voor een nieuwe geschiedschrijving. Toch was de naam van een auteur vereist, opdat critici konden bepalen of deze een betrouwbaar persoon was. Dit was veelal een man, zo concludeert Huisman, aangezien de ideale (lees: relevante) autobiograaf een actieve burger behoorde te zijn, wat vrouwen ontegenzeggelijk buitenspel zette. Rond de fin de siècle vond over het algemeen wel een omslag in het denken over het genre plaats. Waar critici de boeken voorheen behandelden als objectieve waarheid, werden ze nadien gezien als een subjectieve getuigenis, wat aansluit bij de toenmalige toenemende twijfels aan de betrouwbaarheid van zintuiglijke waarnemingen, zo voert Huisman als verklaring aan. In plaats van een vorm van geschiedschrijving typeerden recensenten het genre dan ook steeds meer als bewijs voor de kracht van het individu.

Huisman spitst haar onderzoek ten slotte toe op de positie van vrouwelijke autobiografen op de Nederlandse boekenmarkt, wat de meeste meerwaarde aan haar boek verleent. Uit haar steekproeven blijkt dat er een relatief hoog aantal titels van het totale aanbod uit het genre afkomstig was van vrouwen (ofschoon in een aantal gevallen geschreven door mannelijke ghostwriters), hoewel daarvan het merendeel vertaald was. Het is spijtig dat Huisman na deze gevolgtrekking geen verklaring biedt voor dit overwicht aan oorspronkelijk buitenlandse titels. De auteur van Publieke levens concludeert op basis van haar onderzoek wel dat met name bekeringsgeschiedenissen en boeken van christelijke heldinnen vertaald werden. Bovendien was de belangstelling voor autobiografieën van beroemde danseressen en actrices groot. Zij signaleert daarbij een cruciaal verschil tussen bekeringsgeschiedenissen enerzijds en titels van actrices en zangeressen anderzijds. In de negentiende eeuw keek men neer op schrijven voor geld, waardoor het door Huisman opgemerkte verschil extra gewicht krijgt: bekeringsgeschiedenissen verschenen veelal postuum, maar titels van actrices en zangeressen tijdens hun leven, waarbij ze als extra inkomsten fungeerden. De laatste publicaties waren een teken van verschuivende opvattingen met betrekking tot het schrijverschap: schrijven voor geld werd langzaam maatschappelijk geaccepteerd.

Op basis van het receptiehistorisch onderzoek kan Huisman geen diepere conclusies trekken met betrekking tot de populariteit of reikwijdte van het genre. De relatie tussen de ontwikkelingen van het autobiografische genre en de ontwikkeling van een modern, individueel bewustzijn valt mijns inziens dan ook niet met zekerheid te stellen. Daartoe dient een vergelijkend onderzoek te volgen dat het genre binnen het totale aanbod van boeken plaatst. Een aanbeveling hiertoe heeft Huisman dan ook geheel terecht opgenomen in het afsluitende hoofdstuk.

Hoewel het eerste gedeelte van Publieke levens in flinke mate steunt op eerder uitgevoerd onderzoek, kan het als inleiding op de daaropvolgende hoofdstukken niet gemist worden. De echte meerwaarde van de studie van Huisman komt uiteindelijk naar boven in de hoofdstukken waarin zij haar aandacht richt op vernieuwend receptiehistorisch onderzoek en in het bijzonder vanwege het genderperspectief. Huisman toont minutieus aan hoe de opvattingen over het (autobiografisch) schrijverschap van vrouwen positiever werden, mede dankzij pionierend werk van vrouwelijke auteurs rond 1900. Had vissersvrouw Maartje Beket vandaag de dag geleefd, dan had ze zelf haar manuscript naar een uitgever kunnen brengen.