De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 304]

Boekbespreking
Kuniko Forrer

Michiel van Groesen, The Representations of the Overseas World in the De Bry Collection of Voyages (1590-1634), Brill, Leiden/Boston 2008 (Library of the Written World. The Handpress World 2), 563 p., ISBN 9004164499, €104,94

In zijn studie The Representations of the Overseas World in the De Bry Collection of Voyages (1590-1634), als proefschrift geschreven, analyseert Van Groesen de redactionele strategie van de firma De Bry. Hij richt zich daarbij, zowel iconografisch als tekstueel, op het handelsmerk van deze uitgever, de twee grote series reisbeschrijvingen. De ene reeks betreft India occidentalis (of America), de andere India orientalis. Beide series verschenen in twee talen, Latijn en Duits. Ter inleiding geeft Van Groesen een uitstekend overzicht van reisbeschrijvingen als genre tot de komst van Theodore de Bry (1527/28-1598), de oprichter van de firma, die zijn loopbaan was begonnen als goudsmid te Liège. Bestudering van archiefmateriaal werpt een nieuw licht op de markante uitgeversfamilie De Bry. De uitkomsten van zijn onderzoek presenteert de auteur helder en op overtuigende wijze (in het Engels). Al met al is het een zeer lezenswaardig boek.

Door het gebruik van ongeveer 590 illustraties (waarvan zo'n 45% werd ontworpen onder toezicht van De Bry) in de beide series uitgaven, was de firma De Bry zonder meer tot diep in de achttiende eeuw verantwoordelijk voor de Europese beeldvorming van de Nieuwe Wereld. Zijn gravures werden telkens weer, en tot ver in de achttiende eeuw, door vele verschillende uitgevers nagevolgd.

Lang werden beide series beschouwd als propaganda van de protestantse wereldvisie. Van Groesen plaatst dit in een ander daglicht door sterk de nadruk te leggen op de commerciële overwegingen van de firma. Hij laat zien waarom zij hun boeken op een bepaalde manier presenteerden en hoe de De Brys de censuur van de katholieke wereld probeerden te ontwijken. De series moesten immers zowel aan katholieken als protestanten verkocht kunnen worden. Om die reden waren de Latijnse edities (die eerder door katholieken zouden worden gelezen) tekstueel aanzienlijk ingetogener dan de Duitse edities, aldus Van Groesen.

Maar met het gebruik van ‘De Brys’ scheert de auteur alle personen die beide series gedurende 44 lange jaren, van 1590 tot 1634, bezorgden te licht over één kam. Hieronder vallen de stamvader Theodore de Bry, zijn twee zoons Johan Theodore en Johan Israel, zijn weduwe, en zijn aangetrouwde kleinzonen Matteus Marian en Willem Fitzer. Dit zijn de ‘De Brys’ die tezamen, opeenvolgend, verantwoordelijk waren voor het verschijnen van de India occidentalis serie in dertien delen, en de India orientalis serie, in twaalf delen. Er was immers ook sprake van een conflict tussen de vader en de zonen De Bry: de vader, die de religieuze omwentelingen van de zestiende eeuw nog had meegemaakt, was met zijn redactionele ingrepen in de publicaties veel terughoudender.

Het is echter de vraag of dit ten aanzien van deze series het voornaamste verschil van mening tussen de vader en de zoons was. Bij bestudering van de bijgevoegde bibliografie van de firma - die, in tegenstelling tot het tekstgedeelte, helaas allesbehalve helder is

[p. 305]

gepresenteerd, vooral waar het de herdrukken betreft - merkt men al snel enkele niet te verwaarlozen factoren op. Het verschil tussen de America-serie en de India orientalis-serie is overduidelijk. De laatste werd namelijk onder verzamelaars eeuwenlang niet voor niets als de ‘small voyages’ aangeduid: de serie werd uitgegeven in klein folioformaat. Nog belangrijker is het gegeven dat de delen in deze serie altijd eerst in het Duits verschenen, en pas daarna in het Latijn. Van meet af aan, dus zelfs tijdens het leven van Theodore, werd deze serie onder de naam van de twee zoons uitgegeven. De America-serie werd, ook na zijn dood, steevast op naam van de erfgenamen van ‘Theodore de Bry’ uitgebracht en niet onder hun eigen naam. Zonder twijfel moeten er binnen de familie De Bry duidelijke afspraken zijn geweest over het uitgeven van de twee series. De zonen richtten zich van meet af aan op de thuismarkt, terwijl de vader aansluiting zocht bij de internationale geleerde wereld (eerder dan bij de katholieke wereld!), onder andere door het inschakelen van geleerden als Carolus Clusius als vertaler en redacteur. De zoons namen daarentegen genoegen met de vertalingen van de plaatselijke schoolmeester Gotthard Artus. Pas deel x van de America-serie, dat in 1618 uitkwam, werd eerder in de volkstaal uitgegeven dan in het Latijn. De verschillende aanpak van vader en zoons lijkt niet zozeer in verschillende religieuze opvattingen te hebben gelegen, als wel in een verschil in commercieel inzicht. Religieus of commercieel: de verschillen van inzicht die er waren, worden in deze studie tenietgedaan door de aanduiding van alle uitgevers tezamen als de ‘De Brys’.

Er bestonden tot nu toe, zoals de auteur vermeldt, geen studies over deze beroemde series die alle delen integraal analyseren. Dat deed Van Groesen voor het eerst in dit boek dat nog vele jaren als standaardwerk zal gelden. Maar zijn kritiek op eerdere studies die zich op de America-serie concentreerden, komt, vanwege dat ‘De Brys’, wat minder overtui-

[p. 306]

gend over. De schrijver zou meer moeten kunnen zeggen over de verschillen in redactionele strategie tussen vader en zoons De Bry. Door dat verschil niet te maken, gaat Van Groesen in zijn schatting van de oplagen voor de twee edities in ‘beide’ series, voorbij aan de afzetmarkt. Zou er van de editie in de volkstaal in de loop van de zeventiende eeuw misschien niet een veel grotere oplage zijn gemaakt dan van de Latijnse editie? Wat betreft de ernstige slijtage in de afdrukken van platen die hij wel constateert, is de auteur naar mijn mening te terughoudend over de mogelijkheid van circulatie van losse kopergravures. Toch lijkt dat voor de hand liggend, omdat de De Brys eigenlijk ‘kunstverkopers’ waren die hun kostbare collectie platen ook zo te gelde konden maken. Het vervaardigen van koperplaten en het verkopen van kopergravures waren een belangrijke bron van inkomsten, getuige hun opmerkelijke relatie met collega boekverkoper Johannes Hulsius.

Deze detailkritiek doet niets af aan de betekenis van deze studie, die vooral over de aard van de voorstellingen van de De Brys gaat. Maar het zijn details die zouden kunnen bijdragen tot een beter begrip van de invloed die deze prachtige plaatwerken hebben uitgeoefend op het Europese denken over de Nieuwe Wereld in de vroegmoderne tijd.

De succesvolle bekering in de Congo, afgebeeld door de zonen De Bry