De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 245]

Verschenen boeken

K.H. Zoomers, Embassies of the King of Siam sent to his Excellency Prince Maurits arrived in the Hague on 10 September 1608. Onder redactie van H. Zuidervaart, Wassenaar 2008, 56 p., ISBN 978 90 7981 70 16, €15

In pamfletten, de voorloper van onze krant, werden veel uiteenlopende onderwerpen behandeld. Veel aandacht werd besteed aan politieke zaken, maar ook ‘exotische’ onderwerpen zoals maan- of zonsverduisteringen, vreemde astronomische verschijnselen en aangespoelde zeewezens konden het onderwerp van pamfletten zijn. Deze aardige uitgave is een verslag van een bezoek van een gezantschap van de koning van Siam, dat in 1608 een bezoek bracht aan Prins Maurits in Den Haag. De prins ontving daarbij tijdens een audiëntie allerlei geschenken. Het pamflet waarin dit nieuwsfeit staat beschreven is redelijk zeldzaam. Er zijn drie exemplaren bekend, waarvan één zich bevindt in een particuliere verzameling. In dit mooi vormgegeven oblong boekje wordt het pamflet toegelicht, in facsimile afgedrukt en bovendien van een Franse (de taal van de oorspronkelijke uitgave), Engelse en Nederlandse transcriptie voorzien. Het werkelijke belang van de uitgave ligt echter in nog een ander nieuwsfeit, dat als het ware als tweede deel aan het pamflet is toegevoegd. Hierin wordt een demonstratie van een telescoop door Hans Lipperhey in 1608 beschreven. Lipperhey legde het gebruik van de telescoop uit aan Prins Maurits door deze op te stellen op de zogenaamde Mauritstoren van het Buitenhof Totaal overdonderd kon men met dit instrument zelfs de glazen van de kerk in Leiden bekijken. Zowel vriend als vijand - Markies De Spinola was als onderhandelaar van de Spanjaarden ook bij deze demonstatie aanwezig - onderkenden direct het strategische belang van het instrument. Het belang van de telescoop mag verder bekend zijn: met de verbeterde versie van de telescoop ontdekte Galileo Galilei in 1609 de manen van de planeet Jupiter. Het jaar 2009 is daarom uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de Astronomie. (KvO)

Handboekbinden, Almere, Stiching Handboekbinden, jg. 1 (2008), nr. 3, 30 p. Verschijnt vier keer per jaar voor donateurs van de Stichting Handboekbinden

Aandacht voor een opmerkelijke metamorfose. De afgelopen achttien jaar was de amateur boekbinder voor gebeurtenissen en wetenswaardigheden in de wereld van het handboekbinden aangewezen op BoekBehoudBericht, een vijfjaarlijkse uitgave van de Stichting Boekbehoud. Een overduidelijk met liefde gemaakte, maar toch wat knullig ogende brochure, met als credo: zo veel mogelijk informatie op zo min mogelijk pagina's. De afbeeldingen kwamen er dikwijls bekaaid af: klein, donker en grof.

Maar de tijden veranderen. Bij de fusie van de Stichting Boekbehoud en de Nederlandse Handboekbindersliga onderging het huisorgaan een grondige restyling en maakte het een doorstart onder de naam Handboekbinden. Een verschil van dag en nacht. Het blad is wat groter van formaat, de bladspiegel is ruimer en oogt daarom rustiger, en, niet onbelangrijk, de uitgave is full colour, wat een genot voor het oog is, vooral waar het de afbeeldingen betreft. Het tijdschrift ademt professionaliteit uit, ongetwijfeld mogelijk gemaakt

[p. 246]

door een ruimere financiële armslag. Inhoudelijk gaat men op dezelfde voet verder, technische artikelen worden afgewisseld met wat meer journalistieke stukken. In dit derde nummer van de eerste jaargang is er bijvoorbeeld aandacht voor de restauratie van de Rijmbijbel en gaat Bas Hesselink dieper in op het fenomeen miniatuurboek. Technischer van aard zijn de stukken over de Karolingische bindwijze en de scharnierband: je hoeft maar de materialen te verzamelen (keurig in een lijstje opgesomd) en je kunt aan de slag. Vanaf dit nummer is de tentoonstellingsagenda (een omvangrijk onderdeel van het oude BoekBehoudBericht) verdwenen, maar hiervoor kan de lezer echter terecht op de vernieuwde website van de stichting (www.stichting-handboekbinden.nl). Handboekbinden zal een nieuwe generatie boekbinders in spe aanspreken, en zo hopelijk het ambacht ver de eenentwintigste eeuw in loodsen. (MA)

Lex van de Haterd, De waarheid hooger dan de leus. Over de beeldvorming rondom tijdschrift en uitgeverij De Gemeenschap 1925-1941. Haarlem, In de Knipscheer, 2008, 414 p., ISBN 978 90 6265 630 1, €29,50

Het literair-culturele tijdschrift De Gemeenschap blijft een van de aantrekkelijkst vormgegeven tijdschriften uit het interbellum. Veel mensen kennen het vooral vanwege de zeer uiteenlopend vormgegeven omslagen en versieringen in het tijdschrift. Dat het tijdschrift verder als weinig vernieuwend wordt beschouwd, doet niets af aan de aantrekkelijke vormgeving door Jozef Cantré, Otto van Rees, Charles Eijck, Leo Gestel, Gerrit Rietveld en Sybold van Ravesteyn. Dit boek van Van de Haterd - na Om hart en vurigheid uit 2004 zijn tweede over De Gemeenschap - gaat niet alleen over de vormgeving van het tijdschrift, maar vooral ook over de beeldvorming. Daarbij worden kwalitatief en kwantitatief onderzoek naar de teksten, advertenties en de illustraties als instrument ingezet. Redactioneel beleid, bladformule, marktpositie en pr (ik ben benieuwd of de redactie van De Gemeenschap zich iets bij deze

[p. 247]

termen zou kunnen voorstellen) worden uitgediept. Ook het fonds van de boekenuitgeverij De Gemeenschap wordt in het onderzoek betrokken. Vooral naar de productie van de uitgeverij is nog maar weinig onderzoek gedaan. De Waarheid hooger dan de leus is tevens het academische proefschrift van Van de Haterd, en dat is ook wel aan het compacte karakter van de inhoud te merken. Hoewel het met tweehonderd (kleuren)afbeeldingen geïllustreerd is, vrees ik dat het boek het grote publiek niet direct zal aanspreken. Toch is de inhoud de moeite waard, waarbij het hoofdstuk over de uiterlijke vormgeving van het tijdschrift en het deel over de uitgeverij mij het meest aanspreken. De omslagen van het tijdschrift (het merendeel van de illustraties in het boek betreft de omslagen) blijven blijkbaar toch het best op het netvlies staan. (KvO)

Menno Hertzberger, Boeken, veel boeken - en mensen, Nijmegen, Vantilt, 2008, 64 p., ISBN 978 94 6004 01 22, €13,50

Ter gelegenheid van het afscheid van Ton Croiset van Uchelen als bestuurslid van de Stichting Vrienden van de Bibliotheek van de Universiteit van Amsterdam verschenen bij Uitgeverij Vantilt de memoires van antiquaar Menno Hertzberger onder de titel Boeken, veel boeken - en mensen. Memoires is misschien een wat al te groot woord voor deze mooi vormgegeven verzameling anekdoten. Na aftrek van het voorwoord (door Just Enschedé), de inleiding (door Piet Buijnsters) en de verantwoording (door Nico Kool, die Hertzbergers typoscript opdiepte uit de collecties van de bibliotheek van de kvb en de tekst bezorgde), blijft er, ook door de ruime marges en forse hoeveelheid grote (overigens fraaie) afbeeldingen, niet veel tekst over. Het lijkt alsof Hertzberger zijn leven en werk niet belangrijk of interessant genoeg vond om meer dan wat korte herinneringen en bespiegelingen aan het papier toe te vertrouwen. Hij eindigt zijn memoires, in feite voor hij goed en wel begonnen is, dan ook met: ‘Neen, geen herinneringen meer. Ze zijn neergeschreven voor mijzelf [...] et amicorum. Het is af.’ Deze bescheidenheid siert hem, maar is ook eeuwig zonde, want de oprichter van Internationaal Antiquariaat Menno Hertzberger was gedurende meer dan een halve eeuw een van de belangrijkste spelers in de internationale handel in oude boeken. Veel grote handelaren, bibliothecarissen en verzamelaars kon hij, zoals we kunnen lezen in het hoofdstukje ‘Vrienden en kennissen’, tot zijn vrienden rekenen. Je krijgt bijna de indruk dat Hertzberger alleen maar vrienden had in het vak. Dat dit niet het geval was, blijkt wel uit Hertzbergers terloopse opmerking over de bibliotheek van kinderrechter mr. De Jongh, die door list en bedrog bijna aan zijn neus voorbijging. Dat zijn natuurlijk de sappige verhalen, waarvan ik er graag meer zou horen. Opvallend is ook Hertzbergers zwijgen over de Duitse bezetting (‘Een triest hoofdstuk, waar ik niet teveel op in wil gaan’). Begrijpelijk misschien, maar je vraagt je toch af hoe de joodse Hertzberger met zijn antiquariaat zo op het eerste gezicht zonder kleerscheuren door de oorlog heen is gekomen. Het wordt kortom tijd dat een biograaf zich eens buigt over leven en arbeid van Menno Hertzberger en zijn positie in het internationale boekenvak. Wie neemt de handschoen op? (MA)

[p. 248]

Jeroen Kapelle en Dirk J. Tang, Zwart. Sambo, Tien kleine negertjes, PijpjeDrop, Pompernikkel en anderen. Het beeld van de zwarte mens in de Nederlandse illustratiekunst 1880-1980, Harderwijk, d'Jonge Hond, 2008, 98 p., ISBN 978 90 8910 07 88, €17,95

Onlangs verscheen Zwart, het eerste deel van een reeks publicaties over geïllustreerde kinderboeken onder redactie van Saskia de Bodt, bijzonder hoogleraar Illustraties aan de Universiteit van Amsterdam en bekend van haar naslagwerk over jeugdliteratuur.

In Zwart schetsen de auteurs Jeroen Kapelle en Dirk J. Tang aan de hand van vijf hoofdstukken de (stereotype) weergave van de zwarte mens in het Nederlandse geillustreerde kinderboek in pakweg de afgelopen honderd jaar. Hoewel een strenge tijdsafbakening wordt gesuggereerd, is het oudste genoemde werk van 1799 en het jongste van 2007. Toch ligt de nadruk inderdaad op de genoemde periode in de ondertitel.

In het vrolijke vierkante octavoformaat worden met veel kleurrijke illustraties voorbeelden gegeven van de diverse afbeeldingen van zwarte mensen. Eerst, en niet onverwacht, wordt ingegaan op het slavernijverleden van Nederland, waarbij veel aandacht gaat naar de gedaante van Jan Compagnie, de legendarische negervriend van Michiel de Ruyter. Het hoofdstuk dat daarop volgt laat zien wat de invloed van de Angelsaksische kinderillustraties is geweest, zoals de Golliwog-pop, Sambo en de welbekende tien kleine negertjes, of nikkertjes zoals ze in vroegere tijden werden genoemd.

Vervolgens komt de stereotypie zelf aan bod (onder meer de dikke neus en rode lippen, dom en lui), die tot ver in de twintigste eeuw heeft bestaan, met opnieuw veel voorbeelden. In het laatste hoofdstuk gaan de auteurs in op de verandering in de weergave van en de belangstelling voor zwarte mensen: van karikaturaal en stereotiep naar realistisch en steeds artistieker.

Hoewel deze publicatie goed en correct gedocumenteerd is, is het vooral een verkenning van dit onderwerp. Het is een niet al te lijvig werk en bovendien goed leesbaar, ook voor de leek, zoals ondergetekende. De tekst wordt meer dan adequaat begeleid door de vele visuele voorbeelden, die soms paginagroot zijn afgedrukt, van illustratoren zoals Rie Cramer, A.J.O., Piet Boons, Jan Wiegman, Phiny Dick en vele anderen. Een zaak die wel erg opvalt is het ontbreken van Zwarte Piet. Welgeteld één keer is deze afgebeeld, verder wordt hij niet besproken of genoemd. Wellicht dat Piet, samen met Sinterklaas, in een ander deel van de reeks een eigen bespreking gaat krijgen. (Maurits Vroom)