De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 51]

Verschenen boeken

René van Beek, Frits van der Meij en Geralda Jurriaans-Helle (red.), Boek en oudheid. Amsterdam, Atheneuem-Polak & van Gennep en Allard Pierson Museum 2008, 174 p., geïll., ISBN 9789025363611, €24,95

De manifestatie Amsterdam Wereldboekenstad 2008 vormt een uitstekende aanleiding voor de afdeling Bijzondere Collecties van de ub Amsterdam om een intensieve samenwerking met het nabij gelegen Allard Pierson Museum aan te gaan. Dit voornemen werd beklonken toen de bijzondere collecties vanaf 11 mei 2007 op de nieuwe locatie aan de Oude Turfmarkt werd ondergebracht. En hoe kan het ook anders dan dat de eerste uiting van deze samenwerking een tentoonstelling, met begeleidende catalogus, over het boek en de oudheid is? De titel van de catalogus is simpel, maar verdient toch enige uitleg. Met ‘oudheid’ wordt hier expliciet de Griekse en Romeinse oudheid bedoeld en de bijdragen van de verschillende auteurs gaan voornamelijk over de doorwerking of receptie van de klassieke auteurs van de middeleeuwen tot in onze tijd. Deze bijdragen geven een enigszins onevenwichtige indruk. Sommige bijdragen zijn aangevuld met stukjes tekst van de redacteuren om ze meer gewicht te geven, andere bijdragen zijn zeer uitgebreid en drukken de kleinere bijdragen naar de achtergrond. Ook is her en der overlap ontstaan, maar dat is niet echt storend. De bijdrage van Jos Biemans over Boek en boekschrift bij de overlevering van Latijnse klassieke teksten tijdens de Middeleeuwen, is een uiterst leesbare uiteenzetting die als verplichte kost aan alle studenten boekwetenschap zou moeten worden voorgeschreven. De catalogus is aantrekkelijk vormgegeven en de keuze van het illustratiemateriaal is goed en vaak verrassend. Zo wordt in de bijdrage van Biemans veelvuldig gebruikgemaakt van handschriften uit de Tresoar te Leeuwarden, die althans bij mij minder bekend zijn. De bijschriftten bij de afbeeldingen zijn verhelderend en geven de catalogus een meerwaarde. (KvO)

C. Fabian (red.), Kulturkosmos der Renaissance. Die Gründung der Bayerischen Staatsbibliothek. Wiesbaden, Harrassowitz Verlag 2008, 353 p, geïll., ISBN 9783447056724, €49,80

De verwerving van de collectie van de oriëntalist Johann Albrecht Widmanstetter door Hertog Albrecht v wordt gezien als het begin van de Hofbibliotheek van München. Op 20 augustus 1558 werd deze bibliotheek ingericht om de macht van Albrecht tot uitdrukking te laten komen en tegelijkertijd uiting te geven aan het streven een ‘kulturkosmos’ te scheppen, overeenkomstig de mode van kulturkammer en kabinetten in de zestiende eeuw. De bibliotheek van Widmanstetter is nog altijd een van de zwaartepunten van de Bayerische Staatsbibliothek, die met een tentoonstelling en deze catalogus haar 450-jarig bestaan viert. Widmanstetter verzamelde ongeveer 1500 banden met Arabische, Hebreeuwse en

[p. 52]

Griekse werken. Later werden ook de verzameling van de humanist en arts Hartmann Schedel en de verzameling van Johann Jakob Fugger (meer dan 10.000 banden) aan de bibliotheek toegevoegd. In de catalogus wordt uitgebreid stilgestaan bij deze vroege geschiedenis van de staatsbibliotheek. Bijdragen over de bibliotheken van Widmanstetter, Fugger, Schedel en de uitgebreide collectie muziekboeken en handschriften geven een interessant beeld van de zestiende-eeuwse verzameldrift en de utopie om een kultuurkosmos in het klein te scheppen in een stad tegen de Alpen. De catalogus is een lust voor het oog en de tekstbijdragen zijn van hoog niveau. De catalogus is een aanwinst voor iedereen die zich bezighoudt met de geschiedenis van collecties, wetenschap en het verzamelen in de zestiende eeuw. (KvO)

Nelleke Noordervliet, Een stad vol boeken. Amsterdam, Nieuw Amsterdam Uitgevers 2008, 160 p. geïll., ISBN 9789046803981, €25

Hoe kan de benoeming van Amsterdam als Wereldboekenstad in 2008 en 2009 nu beter worden bestendigd dan met de uitgave van een boek over de relatie tussen boeken en de hoofdstad? Open city, open mind is het motto van de organisatie van het evenement en dat laatste - de open mind - is tevens de rode draad van Nelleke Noordervliet in het werk Een stad vol boeken. Haar tekst gaat eigenlijk niet over de stad, ook niet echt over boeken, maar vooral over Amsterdamse boekenmensen: schrijvers, verzamelaars, uitgevers en boekhandelaren die pakweg de laatste vijfhonderd jaar in de hoofdstad actief zijn geweest. De ik-figuur maakt een wandeling door Amsterdam én door de tijd en zij komt een hoop van deze boekenmensen tegen. De eerste is Cornelis Claes - de uitgever, boekhandelaar en -binder uit de zestiende eeuw - die een geduldige een zorgvuldige indruk op haar maakt bij het vervaardigen van zijn beroemde kaarten. Dan volgt de beschaafde en wat afgemeten P.C. Hooft, die de wandelaarster de stadsbibliotheek toont: de basis van de huidige ub van de Universiteit van Amsterdam. Ook loopt ze een stukje op met Menasseh ben Israel - rabbijn en de eerste joodse boekdrukker in Amsterdam. Op haar route volgen nog vele anderen. De voettocht begint en eindigt in de nieuwe Openbare Bibliotheek op de Oosterdokskade, waar Annie M.G. Schmidt van het uitzicht geniet en de ene sigaret na de andere opsteekt.

Alle gesprekspartners vertellen tijdens de wandeling over de tijdgeest van hun periode, hun afkomst en hun werk, maar vooral over de inhoud en de vorm van hun boeken. De nadruk ligt daarbij op wat er elders allemaal niet kan en mag, en in Amsterdam wél: boekhandelaar Jan Rieuwertsz bijvoorbeeld. Hij verkocht niet alleen boeken, maar het pand van zijn boekhandel was ook een vrijplaats voor denkers als Baruch de Spinoza en Adriaen Koerbagh, die het door hun onorthodoxe denkbeelden moeilijk kregen. Amsterdam was eveneens de vestigingsstad voor andere eigenzinnige en onafhankelijke uitgevers als Michel Rey (van Voltaire, Rousseau en Diderot), R.C. Meijer (van Multatuli's Ideën), Emanuel Querido (van bijvoorbeeld Klaus Manns Flucht in den Norden).

Een stad vol boeken is een mooi verhaal over mensen die van woorden, boeken én Amsterdam

[p. 53]

houden. Maar op het moment dat je als lezer het verlangen krijgt je geheugen op te frissen en wilt weten hoe het nu ook al weer zat met Spinoza en zijn verbanning, wordt de wandeling alweer vervolgd. Je moet natuurlijk ook wel doorstappen om vijf eeuwen boeken in Amsterdam in 63 pagina's te kunnen vatten. Al lezend komen we prachtige historische en hedendaagse foto's tegen van Amsterdam als boekenstad. Het boek wordt afgesloten met een verzameling profielen van vijftien bibliotheken die in de hoofdstad gehuisvest zijn. Hoewel interessant en praktisch - ook telefoonnummers en e-mailadressen staan erbij - brengt de keuze voor die vorm het boek enigszins uit balans. Alle teksten zijn tweetalig (Nederlands en Engels). (Janneke Weijermars)

M. Storms (e.a.), De verzamelingen van Bodel Nijenhuis. Kaarten en boeken van een pionier in de historische cartografie. Leiden, Universiteitsbibliotheek Leiden 2008, 139 p., geïll., €10

Gelijk met de grote tentoonstelling over zeven eeuwen boek in Leiden in Stedelijk Musuem De Lakenhal (22 februari-1 juni 2008), verzorgde de ub Leiden een kleine overzichtstentoontelling van de verzamelingen van de jurist en boekhandelaar Johannes Tiberius Bodel Nijenhuis (1797-1872). Deze tentoonstelling sloot niet alleen mooi aan bij de grote tentoonstelling, maar vond ook aansluiting bij de viering van het 325-jarig bestaan van de Leidse uitgeverij Brill. Bodel Nijenhuis was immers de laatste telg uit de uitgeversfamilie Luchtmans, de voorgangers van uitgeverij Brill. Bodel Nijenhuis was geen zakenman maar meer een wetenschapper en verzamelaar. Hij staat bij het grote publiek bekend als verzamelaar van kaarten en atlassen, maar zijn interesse ging zeker verder. Zo verzamelde hij ook portretten en had hij een uitgebreide bibliotheek met historische werken. De tentoonstelling besteedde speciaal aandacht aan deze aspecten. Bodel Nijenhuis legateerde zijn collecties aan de ub Leiden en de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde (hij was vele jaren secretaris van de maatschappij). Voor de liefhebber van kaarten zal deze catalogus misschien een tegenvaller zijn, voor geïnteresseerden in het verzamelen in de negentiende eeuw bevat de catalogus genoeg leuke informatie. Kaartenliefhebbers komen wel aan hun trekken met de catalogus De Nederlandse cartografie van Latijns Amerika. Kaarten uit de collectie Van Keulen en de collectie Bodel Nijenhuis, die onlangs in de serie Kleine publicities van de Leidse Universiteitsbibliotheek is verschenen. De catalogus is tweetalig uitgegeven; in het Nederlands en Braziliaans-Portugees. Prijs: €7,50. (KvO)

A. van der Heide, Hebraica Veritas. Christopher Plantin and the Christian Hebraists. Catalogue to the exhibition Hebraica Veritas. Did God speak Hebrew? Plantin-Moretus Museum/Print Room, Antwerpen 2008, 228 p., geïll., geen ISBN, €45

Een bezoek aan het museum Plantijn-Moretus is altijd een feest. Het bezichtigen van een tentoonstelling over oude boeken omringd door de drukpersen en het lettermateriaal van de drukkerij van Plantijn blijft een bijzondere ervaring. Van 16 mei tot 17 augustus 2008 was in de zalen van het museum een tentoonstelling te zien over het

[p. 54]

Hebreeuws, het Hebreeuwse boek en de rol van Plantijn in het drukken van verschillende uitgaven. In de zestiende eeuw groeide de belangstelling van christelijke geleerden voor joodse teksten. Zij streefden ernaar zo dicht mogelijk te naderen tot de bron (Ad fontes) van teksten. Vooral de Hebreeuwse geschriften rond en over de bijbel vormden een nieuw onderzoeksterrein. Tot die tijd had men alleen beschikking over de Latijnse vertaling van de bijbel. De overtuiging drong zich op dat het verwaarlozen van het Hebreeuws de zoektocht naar de bron alleen maar zou bemoeilijken. Naast de bijbel werden ook de commentaren op de bijbel en joodse mystieke werken, zoals de kabbala, gretig bestudeerd. Zowel geleerden als verzamelaars struinden de markten van Venetië en Constantinopel af op zoek naar Hebreeuwse handschriften en drukken. Plantijn zag als handelsman kans deze markt vanuit Antwerpen te bedienen met een stroom aan nieuwe boeken, zoals de Biblia Polyglotta en verschillende commentaren op de Bijbel. Plantijn schafte daartoe speciaal Hebreeuws lettermateriaal aan, dat vandaag de dag het oudste Hebreeuwse loden lettermateriaal is dat we kennen. De tentoonstelling was bescheiden van opzet terwijl de catalogus een veel breder zichtsveld heeft. In een heldere stijl legt Van der Heide uit welke boeken, geleerden en uitgevers het Hebreeuws hebben ontsloten voor de westerse wereld. In een apart catalogusgedeelte worden alle objecten beschreven en afgebeeld. (KvO)

[p. 55]

Dieuwertje Dekkers e.a. (red.), H.N. Werkman. Het complete oeuvre, Rotterdam, NAI Uitgevers 2008, 536 p., geïll., ISBN 9789056620042, €69

H.N. Werkman. Het complete oeuvre is de omineuze titel van de nieuwste oeuvrecatalogus van de Groninger avantgardistische kunstenaar/drukker H.N. Werkman. Na het pionierswerk van Martinet (Hot Printing uit 1963) moest men lang wachten op een opvolger. Vanaf 2002 heeft men, blijkens het woord vooraf, al gewerkt aan dit grote project.

Of dit nu de ‘complete’ oeuvrecatalogus is, valt te bezien en dat wil ik hier ook niet bespreken. Eventuele nieuwe ontdekkingen of onfortuinlijke omissies kunnen natuurlijk in een latere druk of door middel van supplementen toegevoegd worden. Mochten er inderdaad aanvullingen komen of nieuwe drukken, dan toch graag in deze vorm. Zoals het een goede oeuvrecatalogus betaamt, wordt niet al te diep ingegaan op de persoon Werkman en zijn ontwikkeling als drukker/kunstenaar, maar wel voldoende voor de gebruiker van deze catalogus. Vervolgens wordt alle ruimte geboden aan het werk, en gelukkig maar. De afbeeldingen zijn groot, in heldere kleuren en op niet-glanzend papier afgedrukt, wat het werk van Werkman alleen maar ten goede komt. De droge catalogusbeschrijving staat ernaast in een klein, maar niet storend lettertype en eronder staat, dicht tegen de rand van het papier, in een vet lettertype, aanvullende bibliografische en kunsthistorische informatie in proza. Een punt van kritiek zou kunnen zijn om de afmetingen van het werk eerder te vermelden dan verblijfplaats, maar soit.

Wat zeer goed uitpakt zijn de kleine afbeeldingen van de eventuele voorbereidende schetsen en de variaties van een bepaald werk, die naast een werk zijn gezet. Dit biedt veel overzicht en vooral inzicht.

De samenstellers hebben gekozen voor de volgende indeling: druksels, drukwerk in oplage, De Blauwe Schuit, schilderijen, tiksels en als laatste de grafiek, tekeningen, aquarellen, schetsen. Daarbinnen wordt uitgegaan van de chronologische volgorde. Gelukkig is er ook aan een Hot Printing-concordantielijst gedacht.

In plaats van een uitgebreide index op titel of omschrijving is er achterin een beeldoverzicht van alle werken geplaatst op numerieke volgorde. Zeker geen slecht idee, maar een index erbij zou nuttig kunnen zijn; bijvoorbeeld als Werkman in één van zijn brieven een werk noemt en de lezer dat werk snel wil opzoeken. Als laatste huldeblijk aan Martinet vindt men aan het einde van het boek een facsimile-afbeelding van de Hot Printing-catalogus uit 1963. Goed en slim vormgegeven, deze catalogus.

(Maurits Vroom)