De Boekenwereld. Jaargang 25

[p. 47]

Boekbespreking
R.G. Fuks-Mansfeld

Peter M. Manasse, Louis Lamm (1871-1943). Antiquaar en uitgever in Berlijn en Amsterdam. Boekhistorische Reeks, no. 1, Amsterdam, Champlemy Pers 2008, 24 p., ISBN 9789079567010, €7,50

De Boekhistorische Reeks is goed begonnen met het essay van Peter Manasse. Hij vestigt terecht de aandacht op een thans vergeten boegbeeld van de joodse boekenwereld in Duitsland en Nederland voor de Tweede Wereldoorlog: Louis Lamm.

Louis Lamm werd op 12 december 1871 in een dorpje in Beieren geboren, als oudste van zes kinderen in een arm orthodox-joods gezin. Er was geen geld om het intelligente en leergierige kind meer dan basisonderwijs te laten volgen, wat ertoe leidde dat hij in huis gedaan werd bij een andere joodse familie, die hem verder onderwijs zou verschaffen. Bij deze familie werd Lamm echter zo slecht behandeld, dat hij op zijn dertiende wegliep en in Frankfurt am Main zijn heil bij weer een andere familie zocht. Hij werkte voor zijn kost, maar probeerde met zelfstudie zo veel kennis te vergaren als mogelijk was. Met zijn grote belangstelling voor joodse geschiedenis en cultuur kwam hij in de grote stad met zijn belangrijke joodse gemeenschap goed aan zijn trekken. Bij zijn veelvuldige bezoeken aan antiquariaat A.E. Hoffmann viel hij op door zijn leergierigheid en al snel nam de eigenaar Lamm als leerjongen in dienst. Hij werkte er een aantal jaren en bereidde zich voor om zelf een zaak te kunnen beginnen. Zijn werkgever liet hem los, maar hij moest beloven zich buiten een straal van 500 km te vestigen om zich te vrijwaren voor concurrentie.

In 1903 begon Lamm met een vriend een winkel in Berlijn. Na twee jaar ging hij alleen verder en begon hij zijn zaak uit te bouwen; hij specialiseerde zich in hebraica en judaica en ging ook zelf teksten uitgeven. De Verlag Louis Lamm had al verschillende werken over joodse geschiedenis en cultuur gepubliceerd, met name in Duitsland, toen in augustus 1914 de Eerste Wereldoorlog uitbrak. Lamm deelde het enthousiasme voor deze oorlog met vele van zijn land- en geloofsgenoten, en begon een reeks brochures onder de naam Lamm's Jüdische Feldbücherei uit te geven, die negen delen zou omvatten en die uiting gaven aan het grote patriottisme van de Duitse joden in het algemeen en de joodse militairen in het bijzonder. De serie Lamm's jüdische Kriegspostkarten was in dezelfde geest als deze brochures; hierin werden Duits-joodse militairen afgebeeld terwijl zij aan het front joodse religieuze diensten volgden. Naast de genoemde brochures en postkaarten gaf Lamm verschillende religieuze werken en gebedenboeken uit.

Na de Eerste Wereldoorlog reisde Lamm Europa en Noord-Afrika af op zoek naar zeldzame Hebreeuwse boeken en religieuze voorwerpen. Hij publiceerde regelmatig in joodse tijdschriften en hij werd tot de meest vooraanstaande joodse antiquaren en uitgevers in Duitsland gerekend.

De toenemende antisemitische dreiging van de nationaal-socialisten in Duitsland, die ook al voor de machtsovername van Adolf Hitler in 1933 meer en meer voelbaar werd, maakte dat Louis Lamm al vroeg de behoefte voelde om zijn emigratie uit Duitsland in orde te maken. Hij vestigde zich in oktober 1933 in Amsterdam, waar het grootste gedeelte van

[p. 48]

zijn handelsvoorraad reeds in zestien rijnaken naartoe was gestuurd. Helaas kon niet de gehele voorraad meegenomen worden. In het voorjaar van 1934 opende Lamm een antiquariaat op zijn toenmalige woonadres, Amstel 3 te Amsterdam. Al spoedig kreeg hij contact met dr. Abraham Horodisch, die in januari 1935 zijn antiquariaat Erasmus had geopend, dat gespecialiseerd was in kunstboeken en bibliofiele uitgaven. Lamm en Horodisch werkten na hun ontmoeting enige tijd samen.

A. Süssmann, Die Judenschuldentilgungen unter Konig Wenzel. Berlijn 1907

In 1935 verscheen Lamms eerste catalogus in Nederland, die speciaal was gewijd aan de geschiedenis van de Sefardische joden: Bibliotheca Judaica Iberica. Hij verkocht ook veel joodse religieuze voorwerpen, met name aan het in 1930 opgerichte Joodsch Historisch Museum, dat op de bovenverdieping van het Waaggebouw in Amsterdam was gevestigd.

Lous Lamm was 69 jaar oud toen in mei 1940 het Duitse leger Nederland binnenviel. Tijdens de bezetting werd zijn zeventigste verjaardag nog gememoreerd met een lovend artikel in Het Joodsche Weekblad. Hij had echter geen moed meer om zich aan de vervolging van de Duitsers te onttrekken en werd uiteindelijk, samen met zijn jongste dochter, in het vernietigingskamp Auschwitz om het leven gebracht. Wel had hij een deel van zijn boekenvoorraad verborgen; deze is alleen nooit in zijn geheel teruggevonden.

Aan het einde van Manasses essay vindt men een bibliografie van de uitgaven van Louis Lamm, waaronder zijn series, een opsomming van de 29 prentbriefkaarten die tijdens de Eerste Wereldoorlog verschenen en een lijst van de boeken en artikelen van zijn hand. Aan het slot zijn nog vier pagina's illustraties toegevoegd van titelbladen en prentbriefkaarten.

Wij moeten de auteur zeer dankbaar zijn voor het vele werk en de moeite die hij zich heeft getroost om het leven van deze belangrijke persoonlijkheid in de joodse boekenwereld in Europa in woord en beeld te vangen. Alleen ingewijden weten hoeveel tijd het kost een joods boek of tijdschriftartikel op te sporen, laat staan prentbriefkaarten.

De Boekhistorische Reeks is, zoals gezegd, goed begonnen. De reeks is een initiatief van M.P. Manasse, de auteur van het besproken boek, en van filosofe J.L. Lantinga. Op stapel staan onder andere publicaties over uitgever Elias Cohen (2009) en journalist Bernard Canter (2009/2010). De nummers zijn aan te vragen bij Champlemy Pers Amsterdam voor Literatuur, Cultuurhistorie en Sociaal-wetenschappelijke studies, Herenmarkt 7 hs, 1013 ec Amsterdam.