De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 311]

Verschenen boeken

Pieter van Wissing, Stookschriften. Pers en politiek tussen 1780 en 1800, Vantilt, Nijmegen, 2008, geïll., ISBN 9789077503850, €24,90

Het is al enige tijd een geaccepteerd gegeven dat kranten en tijdschriften een cruciale rol hebben gespeeld in de roerige politieke veranderingen die de Nederlandse maatschappij onderging aan het eind van de achttiende eeuw, maar het onderzoek naar de vele politiek gekleurde en vaak ook kleurrijke bladen uit deze periode heeft zich de laatste jaren vooral beperkt tot enkele toonaangevende periodieken. Daarom is er nu Stookschriften. Pers en politiek tussen 1780 en 1800. Voor deze op initiatief van de Stichting Jacob Campo Weyerman verschenen bundel is een keur aan specialisten gevraagd om ieder één tijdschrift te bespreken, waarbij is gestreefd naar zoveel mogelijk variatie: succesvolle bladen en eendagsvliegen, serieuze opinietijdschriften en lasterblaadjes, patriotse en orangistische bladen, tijdschriften uitgegeven in Den Haag, in ballingsoord Duinkerken of zelfs in de Zuidelijke Nederlanden; ze komen allemaal aan bod.

In de bundel, die is uitgebracht onder de redactionele verantwoordelijkheid van Pieter van Wissing, wordt een aantal belangrijke bouwstenen aangedragen voor de nog grotendeels ongeschreven persgeschiedenis van het achttiende-eeuwse revolutionaire tijdvak. Niet alle stenen zijn gelijk van vorm en kwaliteit: neerlandici stellen andere vragen dan historici of boekwetenschappers, en de uit verschillende disciplines afkomstige auteurs hebben, zo blijkt, carte blanche gekregen in het kiezen van hun benadering. En dus gaat het in sommige artikelen voornamelijk om de rol die een tijdschrift vervulde in het maatschappelijk debat, terwijl in andere bijdragen de vorm en inhoud van een blad of de plaats van het blad in het oeuvre van zijn auteur centraal staan. Een enkel teleurstellend artikel omhelst niet veel meer dan een flauwe zoektocht naar de identiteit van een auteur of het op belerende toon rechtzetten van



wat foutieve feitjes in de historiografie rondom een orangistische publicist, maar zulke zinloze exercities zijn gelukkig zeldzaam; de meeste bijdragen in deze dwarsdoorsnede van het laatachttiende-eeuwse medialandschap zijn van een zeer behoorlijk niveau.

De gekozen interdisciplinaire benadering roept hier en daar de vraag op of wat meer serieuze zelfreflectie over de gehanteerde methoden niet op zijn plaats was geweest. Wanneer er al van reflectie sprake is, manifesteert deze zich nu vooral in plaagstootjes richting andere disciplines. Zo is er het slotartikel van neerlandicus Peter Altena, die zijn bespreking van het slechts kort bestaand hebbende weekblad De revolutionaire vraagal (1798) aangrijpt voor een pleidooi om het belang van tijdschriften niet langer uitsluitend te laten afhangen van commercieel succes of een lange looptijd - een werkwijze die hij met name tijdschrifthistoricus Gert-Jan Johannes toedicht - maar ook kwaliteit en reactie te laten meewegen. Tijdschriften, zo stelt Altena, zijn voor Johannes alleen werkelijk van betekenis wanneer ze langer dan een jaar bestaan. Ironisch genoeg maakt

[p. 312]

Johannes in zijn bijdrage over het ook slechts één jaargang tellende De vriend van het vaderland (1787) exact hetzelfde verwijt aan neerlandicus Piet Buijnsters, die dit tijdschrift nu bijna een halve eeuw geleden eens als een fiasco had bestempeld; een looptijd van een jaar, zo oordeelt ook Johannes, was voor die tijd ‘een keurige score’.

Terwijl Altena van mening is dat tijdschrifthistorici te veel in termen van ‘succes’ en ‘mislukking’ spreken, verbaast Johannes zich erover dat neerlandici nog altijd oordelen in termen van literair ‘goed’ en ‘fout’. Het is een academische richtingenstrijd teruggebracht tot zijn essentie, te vinden in een bundel gewijd aan een andere, politieke richtingenstrijd. Het hoeft niet te verbazen dat de leden en sympathisanten van de Stichting Jacob Campo Weyerman, een gezelschap met een voorliefde voor de subversieve, recalcitrante en provocatieve elementen in de achttiende-eeuwse Nederlandse samenleving, er zelf ook niet voor terugschrikken om af en toe een collega met milde spot te wijzen op zijn vermeende dwalingen. Met zichtbaar plezier doen zij tegelijkertijd verslag van de schriftelijke spotternijen uit het revolutietijdperk, een taak waarvan ze zich met verve kwijten.

Joris Oddens

Frans A. Janssen, Goud en koper in de boekenwereld, Amsterdam, Uitgeverij Bert Bakker, 2008, 256 p., geïll., ISBN 9789035131293, €29,95

Vanaf mei 2005 verzorgt Frans Janssen voor De Boekenwereld een vaste rubriek onder de pakkende titel ‘Letterspijs’. Voor onze lezers is Janssen dus niet alleen een goede bekende, voor velen uit de boekenwereld is hij een autoriteit op zijn vakgebied, of een collega, leermeester en vraagbaak, weliswaar in leeftijd nog niet de éminence grise van de boekwetenschap in Nederland, maar wel in ervaring. Met de uitgave van deze bundel van eerder gepubliceerde artikelen - met weer zo'n goed klinkende titel - treedt hij definitief in de voetsporen van zijn illustere voorganger Herman de La Fontaine Verwey, die overigens in tegenstelling tot Janssen nooit doorwrochte monografieën heeft geschreven. Evenals Verwey weet Janssen



zijn brede belangstelling voor alle mogelijke facetten van de boekenwereld te verwoorden in onderhoudende ‘stukjes’ die ook voor ‘gewone’ boekenliefhebbers aangenaam leesbaar zijn. En voor diegenen die zich al langer in de boekgeschiedenis verdiepen, is een bundeling van artikelen door een gerenommeerd auteur zondermeer nuttig te noemen, vooral als daar een goede index aan toegevoegd is. Helaas is de index in deze bundel niet zo uitvoerig dat je daarin ook het prachtige scheldwoord ‘typopaat’ kunt terugvinden, dat Simon Vestdijk ooit naar Otto Treumanns hoofd slingerde (p. 49). Of de ‘Codex Hammer’, die overigens na de spectaculaire aankoop door Bill Gates in 1994 herdoopt is in ‘Codex Leicester’ (p. 65). Het lijkt de bedoeling geweest te zijn om de geïnteresseerde lezer niet te vermoeien met namen als Nostitz, Greaves en Macclesfield (p. 106-107), maar dan heeft Janssen buiten de waard van zijn eigen, trouwe publiek gerekend, want deze namen zijn juist bijzonder interessant voor het provenanceonderzoek dat nu zo populair is in de internationale boekwetenschap. Ik weet ze nu nog in de bundel terug te vinden, maar over een jaar niet meer.

In een woord vooraf legt Janssen uit dat zijn opstellen voortkomen uit zijn fascinatie voor zowel het productieproces van gedrukte boeken als voor wat er vervolgens met de gedrukte exemplaren kon gebeuren. Heel in het kort gezegd gaan

[p. 313]

de artikelen over typografische vormgeving, of over de geschiedenis van enkele exemplaren van een boek, tot en met het verzamelen van boeken, en over complete bibliotheken. Daarbij waarschuwt hij dat deze bundel niet gezien moet worden als een vertaling van zijn Engelstalige bundel Technique and design in the history of printing, in 2004 verschenen bij uitgeverij Hes & De Graaf. Zeven van de negentien stukken zijn eerder gepubliceerd in De Boekenwereld en zouden voor deze bundel herschreven en hier en daar ook uitgebreid zijn. Dat laatste geldt zeker voor het artikel over Bodoni (De Boekenwereld 22, 2005-2006, p. 300-302), omdat dat voorafgegaan wordt door een deel dat eerder in een Italiaanse bundel over Europese boekenmusea is gepubliceerd. En bij vergelijking van de artikelen over ‘De (Franse) boekenwereld rond 1820’ (De Boekenwereld 21, 2004-2005, p. 144-147) is te constateren dat de auteur inderdaad een nieuw geschreven stuk inlast. Vreemd genoeg is dat typografisch - wellicht onbedoeld - ook zichtbaar. In de artikelen over Vesalius (in samenwerking met Ruud Bouthoorn, De Boekenwereld 14, 1997-1998, p. 218-230) en Fénelon (De Boekenwereld 23, 2006-2007, p. 24-27) kan ik echter alleen enkele redactionele wijzigingen constateren, die overigens geen verbetering betekenen, want de redactie in De Boekenwereld kon naar mijn smaak al niet beter. Verdere vergelijking van toen en nu heb ik achterwege gelaten, want ook herlezing van de artikelen verschaft een liefhebber veel genoegen.

Wat echter wel enigszins verbaast, is de uitvoering van deze nieuwe bundel. In het verleden is Frans Janssen behoorlijk verwend door de crème de la crème van de Nederlandse boekverzorging bij de uitgaven van zijn boeken. De eerdergenoemde bundel Technique and design in the history of printing geldt daarin als een absoluut hoogtepunt. Het werd immers vormgegeven door Bram de Does, opgemaakt en gezet door Chang Chi Lan-Ying en gedrukt door Jan de Jong. Het resultaat van het productieproces van deze Nederlandstalige bundel kan daarna niet anders dan een teleurstelling zijn, ook valt dit boek in een geheel andere prijsklasse.

De gekozen lettertypen DTL Fleischmann en Futura ND zijn absoluut prettig leesbaar en het boek (niet gebonden, wel genaaid) valt goed open, net zoals het boek op de foto die het omslag siert. Het omslag in zwart, grijs, wit en vuurrood is weliswaar niet lelijk, misschien zelfs wel functioneel, maar weinig fantasievol (zie de rubriek ‘Covers with books’, 13, op de site www.boekendingen.nl). Vanwege de titel zoek je onwillekeurig, maar vergeefs, naar een goud- of koperkleurig element in de vormgeving. De opmaak van de illustraties is ronduit hinderlijk te noemen. Hier gold blijkbaar alleen het adagium: we willen de illustraties zo groot mogelijk in beeld brengen, met een absolute verstoring van de bladspiegel als gevolg. Voeg daaraan een zodanig slechte druk toe, dat zowel tekst als illustraties een zweem van fluweel krijgen alsof het mezzotinten zijn, en míjn teleurstelling is in ieder geval compleet.

De auteur heeft zijn bundel een motto meegegeven dat afkomstig is uit de correspondentie van de Antwerpse gebroeders Verdussen, uitgevers-drukkers-boekverkopers in de zeventiende eeuw: ‘sulcken boecken sijn in d'een handt gout datse in de andere handt maer coper en wesen’. Uitgeverij Bert Bakker is een grote uitgeverij die onze cultuurgeschiedenis onder de aandacht brengt van een breed publiek met kaskrakers als Frits van Oostrom en Herman Pleij. Maar het lukt uitgeverij Bert Bakker blijkbaar niet om dit boek van Frans Janssen zonder steun van subsidiërende fondsen uit te geven. Zouden kleine uitgeverijen die fondsen niet harder nodig hebben? Hoewel Janssen het motto en daarmee de titel anders uitlegt, krijg ik toch het idee dat de uitgever onder het mom van goud en koper zich voor een (nikkelen) dubbeltje een plaats op de eerste rang van de boekenwereld probeert te verwerven. De inhoud van dit boek verdient een zorgvuldiger (beeld)redactie, opmaak en druk. En als de uitgever er zoveel succes mee heeft dat hij besluit tot een tweede druk, zou een bewijsexemplaar voor de universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam voor geleverde illustraties er toch ook nog wel vanaf kunnen (zie de grote stempel op de titelpagina van Vesalius' De humani corporis fabrica, p. 111).

Astrid C. Balsem