De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 227]

Letterspijs
De omvangrijkste handleiding voor de bibliofiel
Frans A. Janssen

Elke bibliofiel heeft er enkele in zijn kast staan: handleidingen voor de boekenverzamelaar, wegwijzers in de wereld van het interessante boek. Ze behandelen idealiter zowat de hele boekenwereld, van de technieken van het maken van boeken, illustraties en banden tot het samenstellen van een catalogus van een collectie. Een complete cursus boekwetenschap in het kort dus. Bekend is in ons land Het verzamelen van boeken (tweede druk, 1992) van de boekhistoricus P.J. Buijnsters, dat een nieuwe, bijgewerkte uitgave verdient. In de Engelse taal heb ik een voorkeur voor How to buy rare books (1985) van de verzamelaar en antiquaar William Rees-Mogg, terwijl ik een grote bewondering heb voor het Manuel de bibliophilie van de antiquaar en ‘expert’ Christian Galanteris (1997) en voor het recente Etre bibliophile van de journalist Bertrand Galimard Flavigny (2004). Tot de oudere werken behoort de door zijn stijl en zijn typografische vormgeving moeilijk toegankelijke Umriss einer Fachkunde für Büchersammler (1911) van de boekhistoricus G.A.E. Bogeng, dat veel uitvoeriger is dan diens Einführung in die Bibliophilie (1931). In 1902 verscheen onder de titel Une bibliothèque een handboek voor de boekenverzamelaar van de hand van de bibliothecaris Albert Cim, die tussen 1905 en 1908 van dit werk een herziene en uitgebreide versie in vijf delen liet drukken.

Maar de omvangrijkste handleiding voor bibliofielen die ik ken, is de vijfde druk van Connaissances nécessaires à un bibliophile, van de hand van de boekhandelaar, antiquaar en uitgever Edouard Rouveyre. Dit werk, uitgegeven in Parijs in 1899, beslaat in tien delen bijna 2100 bladzijden, waarvan vele illustraties bevatten. Het betreft hier een werk dat in zijn eerste druk uit 1877 slechts tachtig pagina's telde en in de vierde druk uit 1885 groeide naar circa vierhonderd bladzijden. Rouveyre (1849-1930) was een Parijse boekhandelaar en uitgever van typografisch goed verzorgde werken op het gebied van toegepaste kunsten (waaronder de boekdrukkunst), in een klein aantal gevallen door hemzelf geschreven. Enkele malen werkte hij samen met de schrijver en bibliofiel Octave Uzanne (1851-1931); beiden waren redacteur van het door Rouveyre uitgegeven tijdschrift Miscellanées bibliographiques, verschenen tussen 1878 en 1880. De dandy Uzanne kan men zien als een exponent van de belle époque, en hij was - anders dan Rouveyre - een propagandist van het moderne luxeboek in de stijl van de art nouveau, dat originaliteit en fantasie toonde. Hij keek dan ook neer op de uitgaven van zijn mederedacteur, die - hoewel goed verzorgd - toch de stijl van een vorige periode voortzette. Uzanne's eigen Dictionnaire bibliophilosophique - een verklarende vaktermenlijst - toont in de vormgeving de smaak van zijn auteur, de tekst echter is van weinig belang.

Rouveyres omvangrijke handboek verscheen in een gunstige tijd. De jaren rond 1900 vormden het hoogtepunt van wat later de belle époque genoemd zou worden: een grote bloei van techniek en industrie deed de ellende van de Frans-Duitse oorlog en van de Commune uit de jaren 1870-71 vergeten. Het was een gouden en een gelukkige tijd, die zich in de cultuur onder meer uitte in de Art Nouveau. Het was tegelijkertijd een bloeiperiode van de bibliofilie, die al ten tijde van de eerste druk van de Connaissances (1877) begon. De klassieke bibliofilie, die vooral het verleden verzamelde, kreeg een stimulans door de boekenveilingen die in het midden van de jaren tachtig in de Rue Drouot plaatsvonden, en

[p. 228]

‘Drouot’ is nog steeds een centrum voor dergelijke veilingen, al is er sinds een tiental jaren geen sprake meer van een monopoliepositie. Belangrijke veilingen waren die van de collectie van de uitgever, drukker en geleerde Ambroise Firmin-Didot in 1887-84, van de schrijvende broers De Goncourt in 1897 en van de grote boekenverzamelaar Jérôme Pichon in 1897-99. Tegelijkertijd kwam de zojuist genoemde nieuwe bibliofilie op, die - gestimuleerd door Uzanne - het eigentijdse in art-nouveaustijl vormgegeven luxeboek verzamelde.

Rouveyre was zelf de uitgever van zijn boek, en hij heeft zijn stempel op de typografische vormgeving gedrukt, die niet de moderne smaak van zijn collega-bibliofiel Uzanne weerspiegelde, maar vasthield aan de geest van de ouderwetse ‘livre d'amateur’. Opvallend is wel het gebruik van schreefloze lettertypen op de titelbladen (zie afbeelding) en in de kopjes, terwijl het hoofdwoord in de titel (‘Bibliophile’) een bijna-schreefloze is.

Wat kunnen wij in het omvangrijkste van alle bibliofiele handboeken lezen? Naast de geschiedenis van het geschreven boek en de illustratie en illuminatie daarin, gaat de aandacht vooral uit naar het in het verleden gedrukte boek. Er wordt gewezen op de collatie, dit is het controleren of het boek compleet is door het tellen van de katernen en de bladen in die katernen. Hier gaat bijzondere aandacht uit naar het herkennen van ‘cartons’, dat zijn cancels of verbeterbladen, waarbij een oorspronkelijk blad vervangen is door een opnieuw gezette, gecorrigeerde tekst. De achtergrond kon liggen in de wens een ernstige (of als zodanig ervaren) fout te verbeteren of om tegemoet te komen aan een censuur. Vooral die exemplaren waarin het te vervangen blad niet uitgesneden is zijn van belang, omdat wij dan de oorspronkelijke tekst hebben en kunnen zien waarom er gecorrigeerd moest worden. Omdat censuur of zelfcensuur ook bij prenten aan de orde kan zijn, komen daar ook cancels voor, in het bijzonder wanneer een kopergravure na afdruk van een onkuis tafereel op de plaat bewerkt wordt om een kuise versie af te kunnen leveren; de eerste ‘staat’ heet dan ‘découvert’, de tweede ‘couvert’. Een echte verzamelaar heeft natuurlijk een exemplaar waarin beide versies meegebonden zijn.

Bij de aankoop van boeken moet vooral naar de toestand van het exemplaar gekeken worden: ‘Het is de “conditie” van het exemplaar (zoals de vakterm luidt) die bijna alles uitmaakt.’ Die aandacht voor verschillen tussen exemplaren van dezelfde druk - nog steeds een rode draad in zowel boekwetenschap als bibliofilie - leidt tot lange uiteenzettingen over de provenance van exemplaren, die de geschiedenis van elk exemplaar beschrijft, waarbij de signalen die het boek zelf geeft en die het exemplaar individualiseren, geanalyseerd worden (hét moderne handboek over dit onderdeel van de boekwetenschap is thans David Pearsons Provenance research in book history uit 1994). Rouveyre wijst op de verwijdering tijdens de Franse Revolutie van aan het ancien régime herinnerende tekens op boekbanden, zoals wapenschilden van adellijke bezitters. Net zoals deze ‘boekenstormers’ horen boekenverbranders tot de vijanden van het boek; een (vrijwillige) boekverbranding wordt al in het Nieuwe Testament genoemd (Handelingen 19, 19). Ook zij die delen van een boek vervalsen om een hogere prijs te kunnen bedingen, worden bij de vijanden ingedeeld.

Er worden richtlijnen voor het samenstellen van een catalogus van een boekencollectie gegeven, want: ‘Iedere bibliotheek, elke boekenverzameling is zonder een goede catalogus niet meer dan een nutteloos pakhuis, een opeenstapeling van schatten die men niet kan gebruiken en die dus zonder betekenis zijn.’ Voorbeeldig is de catalogus die de uitgever, antiquaar en verzamelaar Antoine-Augustin Renouard in 1819 publiceerde van zijn collectie zoals die toen was; hij leefde overigens nog tot 1853 (zie De Boekenwereld 23, 2006-7, p. 231-4): ‘Welke boekenvriend kent niet de Catalogue d'un amateur samengesteld door Renouard?’ Nog steeds kent deze catalogus, rijk aan schitterende boekhistorische annotaties van een

[p. 229]

veel hoger niveau dan we bij Rouveyre aantreffen, gebruikers die, zoals ikzelf, hun aantekeningen bij de besproken edities of exemplaren in de marge schrijven, met potlood weliswaar. Eveneens met instemming citeert Rouveyre een collega, de grote bibliofiel Charles Nodier: ‘Buiten het genoegen boeken te bezitten, is er bijna niets aangenamer dan er over te praten.’

Een verklarende index op vaktermen besluit het tiende deel. Daarin staat een definitie van een ‘bibliognoste’, ontleend aan Uzannes Dictionnaire bibliophilosophique, maar de term is al meer dan een eeuw eerder gesmeed door de bibliothecaris Abbé Rive. De term komt ook al in het voorwoord op het eerste deel voor: bedoeld is een echte kenner die niet alleen de geschiedenis van het boek beheerst, maar ook de studie van het boek als materieel object.

Opvallend in de Connaissances zijn de vele en lange citaten uit een lange rij bibliografische, boekhistorische en bibliofiele werken, waaraan grote namen als auteurs verbonden zijn: van Richard de Bury (de veertiende-eeuwse auteur van Philobiblon, het oudste geschrift over bibliofilie], via Gabriel Naudé (de zeventiende-eeuwse auteur van de vroegste bibliotheekhandleiding, Advis pour dresser une bibliothèque) tot zijn tijdgenoot, de hierboven genoemde Octave Uzanne. Hier en daar lijkt het boek wel een bloemlezing, en de voortdurende wisseling van stijl en denktrant bevordert de samenhang niet en maakt de lectuur moeizaam. Het al genoemde, eveneens omvangrijke handboek van Cim, Le livre uit 1905-08, dat in een aantal opzichten aan dat van Rouveyre verwant is (en dat hem regelmatig citeert), vertoont een grotere eenheid en leesbaarheid. De betekenis van de Connaissances nécessaires à un bibliophile kan alleen nog maar in de historiografie van de boekwetenschap liggen: Rouveyre gaf -juist door zijn overvloedige citaten - een breed beeld van de klassieke, retrospectieve bibliofilie, zoals die aan het eind van de negentiende eeuw beleefd werd. Hij gaf geen aansluiting op de nieuwe bibliofilie, gepropageerd door zijn collega Uzanne, die het eigentijdse, luxueuze art-nouveauboek in het vaandel had. De receptie is dan ook erg bescheiden: alleen de hierboven genoemde werken van Galantaris en Galimard Flavigny noemen dit naar omvang grootste van alle bibliofiele handboeken.

A. Coron, ‘Livres de luxe’, in: Histoire de l'édition française, t. 4 (Paris 1986), p. 408-37;
W.Z. Silverman, ‘Books worthy of our era? Octave Uzanne’, in: Book history 7 (2004), p. 239-84.