De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 172]

Boekbespreking

Licht als leidraad. Leven en werk van Frits Lensvelt (1886-1945), onder redactie van Tuja van den Berg en Jan-Jaap Heij, met een voorwoord van Frans Leidelmeijer, 't Goy-Houten, Hes & De Graaf Publishers B.V., 176 p., geïll., ISBN 9 789061 943891, €31.

Al ruim twintig jaar verzorgt het Drents Museum in Assen, al dan niet in samenwerking met andere musea, een serie monografieën over sierkunstenaars uit de generatie rond 1900 in combinatie met tentoonstellingen over hun leven en werk. Naast de meest vooraanstaande figuren (Chris Lebeau, Jac. van den Bosch, Theo van Hoytema, C.A. Lion Cachet, Jan Eissenloeffel, G.W. Dijsselhof) zijn ook minder bekende of zelfs geheel vergeten kunstenaars al in een deel uit de reeks belicht. Tegen de monografische aanpak kan men bezwaren hebben - er wordt weinig aandacht besteed aan contextuele en theoretische aspecten - maar stap voor stap komt zo wel een generatie in beeld.

Frits Lensvelt (1886-1945) is zo'n minder bekende vertegenwoordiger van die generatie, maar wel een markant vertegenwoordiger: in overeenstemming met de artistieke idealen van zijn tijd heeft hij zich beziggehouden met verscheidene takken van toegepaste kunst - behalve idealistische zullen daarbij ook zakelijke motieven een rol hebben gespeeld. In het geval van Lensvelt waren de gepraktiseerde kunstdisciplines: theateraankleding en -belichting, meubelontwerp en binnenhuisinrichting, ontwerpen voor elektrische verlichting en boekverzorging. Ook typerend voor zijn generatie was dat hij daarbij nauw samenwerkte met zijn vrouw, Nell Bronger (1878-1935). Zij ontwierp de kostuums bij zijn toneelensceneringen en de weefsels en stofferingen voor zijn interieurs. Dat Lensvelt minder bekend is gebleven is overigens niet verwonderlijk: toneeldecors worden zelden blijvend bewaard en het aantal boekontwerpen van Lensvelts hand is vrij gering. Zijn meubelproductie is tot op heden nog nauwelijks onderzocht, wordt gesteld in Licht als leidraad. Alleen zijn matglazen lampen, vervaardigd in samenwerking met de Glasfabriek Leerdam, hebben zijn reputatie enigszins in stand gehouden: onder andere voor de stadhuizen van Enschede en Amsterdam (het laatste thans hotel The Grand) ontwierp hij ensembles die nog steeds elegant en modern aandoen.

Als men Lensvelt probeert te traceren in een belangrijke bron als De Toegepaste Kunsten in Nederland, een serie boekjes uit 1923-1932 waarin per deeltje een bepaalde tak van toegepaste kunst wordt behandeld, is de oogst niet groot. In de afleveringen Het schoone boek, De verluchting van het boek, Het moderne meubel en Het gezellige binnenhuis komt zijn naam niet voor; Glas en kristal - geschreven door de directiesecretaris van ‘Leerdam’ - concentreert zich op serviesgoed, waar Lensvelt zich niet mee heeft beziggehouden. Alleen in Het toneeldecor komt Lensvelt prominent naar voren als vernieuwer. De auteur van het hoofdstuk ‘Frits Lensvelt en het toneel’ in Licht als leidraad, Rob van der Zalm, beoordeelt dit boekje als ‘niet uitblinkend door grote helderheid’, maar vermeldt wel dat Lensvelt er belangrijke informatie en illustraties voor verstrekt heeft aan samensteller W.F. Werumeus Buning. Reden te meer om even te kijken naar de aandacht die Werumeus Buning, in tegenstelling tot Van der Zalm, schenkt aan de decorontwerpen van H.P. Berlage voor Vondels Gijsbrecht van Aemstel uit 1892/3. Deze ontwerpen stonden in de prachtuitgave van de Gijsbrecht door Antoon Derkinderen (voltooid 1901). De vormgeving van dit boek is in overeenstemming met de dan net opgekomen opvattingen over toneeluitvoering en -aankleding: het toneel

[p. 173]

moest geen perspectivisch-illusionistische ‘kijkdoos’ zijn, maar opgebouwd zijn uit duidelijk onderscheiden ‘plans’ tegen een vaste achtergrond, waarmee losse, gestileerde zetstukken gecombineerd konden worden als symbolische verwijzingen naar de context. De kostuums moesten sober en sprekend zijn, de speelstijl statisch. In de toneelhistorische literatuur wordt het boek als een voorloper gezien van de Gijsbrecht-uitvoering uit 1912 door de

[p. 174]

N.V. Het Toneel onder leiding van Royaards. Gezien het feit dat Lensvelt, die de decors verzorgde (zijn vrouw de kostuums), zich toen ook al met boekverzorging bezighield lijkt dit heel plausibel, al hoeft het geen afbreuk te doen aan de uitvoerig beschreven invloed van buitenlandse toneeltheoretici. Het is trouwens toch jammer, dat in de drie onderscheiden stukken over de terreinen waarop Lensvelts zich bewoog niet gezocht wordt naar stilistische en conceptuele overeenkomsten binnen de disciplines. Het lijkt erop dat tot 1921, toen Lensvelt ophield met ontwerpen voor toneel, boek- en toneelontwerpen vergelijkbaar waren qua stijl en principes: zoals zijn toneeldecors gebaseerd waren op soberheid, stilering en vlakwerking, zijn ook zijn boekbanden en typografische verzorging gekenmerkt door de principes van de Nieuwe Kunst: eenvoudige omkadering door lijnen en typografische ornamentlijsten op de banden, en een duidelijke vlakverdeling en afgrenzing van illustraties en tekstblokken met stevige, goed leesbare letters. Zijn definitieve overstap, in 1926/'27, naar het interieur- en verlichtingsontwerpen, impliceerde zo te zien ook een stilistische overgang. Zijn interieurs houden het midden tussen een sobere, late Amsterdamse School en een gematigd modernisme, met vrij zware meubels in donkere houtsoorten maar met hier en daar ook een stalen buismeubel; zijn hanglampen van bollen en schalen met verschillende krommingen in geopaliseerd glas sluiten daar harmonisch bij aan. Zijn boekbandontwerpen blijven in deze periode sober, maar laten tevens een vrijere indeling zien, zwaardere kleurcontrasten en een eleganter lettertype. Alles bij elkaar is de typografische productie van Lensvelt niet bijzonder groot geweest: de auteur van dit hoofdstuk, Jan Storm van Leeuwen, heeft vijftien door hem verzorgde boeken, boekbanden of brochures achterhaald waarvan sommige in verschillende uitvoeringen. Daarnaast heeft Lensvelt nog in samenwerking met Tine Baanders een onbekend aantal banden voor uitgeverij Leopold verzorgd dat niet met zekerheid aan hem toe te schrijven is. Van diverse uitgaven was met moeite een exemplaar te achterhalen. De auteur beschrijft al het bind- en drukwerk gedetailleerd, maar ook hier worden weer geen verbanden gelegd met Lensvelts overige productie. Zo te zien is het bij hem niet opgekomen een leeslamp te ontwerpen waarmee men optimaal van de door hem vormgegeven boeken had kunnen genieten.

Tussen Lensvelts toneel- en meubelperiode zitten nog zijn bemoeienissen met de Internationale Theatertentoonstelling van de vereniging Kunst aan het Volk, in 1922 te Amsterdam. Zijn initiërende en organiserende rol bij deze belangrijke tentoonstelling lijkt, dankzij zijn vele contacten in de internationale theaterwereld, zeer groot te zijn geweest. Een tastbaar overblijfsel is nog zijn bandontwerp voor een aan de tentoonstelling gewijde aflevering van Wendingen. Hierbij heeft hij zich geheel aangepast aan de ontwerpstijl van Wendingen-redacteur Wijdeveld, tevens mede-organisator van de Theatertentoonstelling. Later werd het een pijnlijke kwestie (niet alleen voor Lensvelt overigens) dat Wijdeveld het succes van de tentoonstelling te veel op zijn eigen naam schreef. Door de flamboyante, bepaald niet bescheiden Wijdeveld werd Lensvelt ook hier naar de achtergrond gedrongen.

Lieske Tibbe