De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 162]

Letterspijs
Een drukker over correctie
Frans A. Janssen

Zowel van de zijde van de drukkers als door boekhistorici is gewezen op het grote belang van de correctie in het proces van het zetten en drukken van boeken. ‘De belangrijkste taak van de drukker’, noemde Pierre Didot de correctie in zijn programmatische Epître sur les progrès de l'imprimerie uit 1786. Eeuwenlang weerklinken de klachten van auteurs over niet-gecorrigeerde zetfouten en wij kennen allen de soms humoristische, soms woedende tirades in de brieven van Erasmus of van Multatuli. Het is dan misschien geen toeval dat de oudste vakhandleiding voor het drukkersambacht niet het zetten of het drukken betrof, maar de correctie: Hieronymus Hornschuch, Orthotypographia, 1608 (er zijn diverse moderne edities en vertalingen). Ook andere mannen van de vloer schreven handleidingen; voor de achttiende eeuw is het handboek van C.G. Täubel, Orthotypographisches Handbuch (1785, reprint 1984) heel informatief, voor latere perioden is dat de uitvoerige verhandeling van L.-E. Brossard, Le correcteur typographe (1924, reprint 1971).

Ook van de kant van de boekhistorici is er altijd veel aandacht geweest voor de correctie: de wijzen waarop gecorrigeerd werd ‘verdienen diepgaande studie in het kader van het onderzoek naar de overdracht van de tekst’ (Wallace Kirsop, Bibliographie matérielle et critique textuelle, 1970). De inzichten met betrekking tot de controle op het werk van de zetter die de analytische bibliografie (‘materiële bibliografie’, de studie van de productie van gedrukte boeken) aandraagt, hebben in het bijzonder de zo problematische tekstkritiek van de werken van Shakespeare verrijkt. De belangrijkste publicatie is hier: Percy Simpson, Proof-reading in the sixteenth, seventeenth and eighteenth centuries (1935, tweede druk met correcties 1970), een juweel van een studie die, hoewel meer dan zeventig jaar geleden verschenen, nog steeds bruikbaar is.

Een van de beschouwingen vanuit de praktijk over de correctie geschreven, die van de Parijse drukker Georges-Adrien Crapelet, Études pratiques et littéraires sur la typographie uit 1837, is zowel in de publicaties uit de drukkerswereld als die uit de boekwetenschap maar een enkele maal en dan nog terloops vermeld, en dat is op zichzelf al voldoende reden om er wat nauwkeuriger naar te kijken.

Hoewel hij wel eens als uitgever optrad, was Crapelet (1789-1842) drukker; hij had grote uitgevers als Renouard en Brunet als klant. In 1809 nam hij de drukkerij van zijn vader over en in de hoogtijdagen van zijn activiteit beschikte hij over meer dan twintig drukpersen en rond tachtig werknemers. Hij drukte dan ook omvangrijke complete edities van Voltaire en Rousseau, en hij was verantwoordelijk voor de druk van de tweede en de derde editie van Brunets nog steeds niet vergeten Manuel du libraire. Zijn drukken vielen tijdgenoten op vanwege hun heldere typografische vormgeving (die het neoclassicisme van de Didots volgde) en hun zorgvuldige correctie, en hij werd dan ook gerekend tot de beste drukkers van zijn stad (zie Paul Dupont, Histoire de l'imprimerie, 1854). Maar hij wilde meer, en zich spiegelend aan geleerde drukkers als Robert Estienne (over wie hij een monografie schreef) trad hij ook op als historicus, filoloog en vertaler. Hij vertaalde - niet zonder kritische noten - het aan het bezoek aan Parijs gewijde deel van Dibdins even befaamde als beruchte A bibliographical, antiquarian and picturesque tour in France and Germany, hij bezorgde een tekstkritisch ver-

[p. 163]

Titelblad Crapelet, Études (1837)

antwoorde editie van de fabels van De la Fontaine en hij schreef enkele historische werken betreffende de boekdrukkunst, onder andere zijn zojuist genoemde boek over Robert Estienne. Trots op zijn vak liet hij op de titelbladen van deze publicaties achter zijn naam steeds ‘imprimeur’ drukken.

Het titelblad van Études pratiques et littéraires sur la typographie (uitgegeven door Dufart, maar gedrukt door Crapelet) meldt ‘tome premier’. Uit het voorwoord blijkt dat Crapelet een groots opgezet drukkershandboek nastreefde waarin alle typografische procedés besproken worden die te maken hebben met de materiële uitvoering van de boekdrukkunst. Een tweede deel is echter nooit verschenen. Wie echter beseft dat doubletten bij gedrukte boeken - zelfs in de negentiende eeuw - niet altijd identiek zijn en dus ook andere exemplaren dan het gelezene in handen neemt, bemerkt dat de Bibliothèque nationale de France een exemplaar van de Études bezit waaraan onder het opschrift ‘seconde partie’ enkele latere geschriften van de auteur zijn toegevoegd, in het bijzonder zijn De la profession de l'imprimeur, dat in 1840 voor het eerst verscheen. De drukker heeft in de laatste jaren van zijn leven

[p. 164]

- lijdend aan een slechte gezondheid - geprobeerd op deze wijze alsnog iets van het voorgenomen drukkershandboek tot stand te brengen. Maar een tweede deel is nooit in de handel geweest.

Zijn publiek zag hij zowel in de kring van zijn vakgenoten (in het bijzonder uitgevers) als in die van de ‘gens de lettres’ (in het bijzonder auteurs). Uitgangspunten waren de wens tot verbetering van de kwaliteit van het drukwerk, die na de Revolutie gedaald was - toen een ieder de vrijheid verkreeg een drukkerij op te zetten -, en de verheffing van het niveau van de drukkerspatroon, die een intellectueel moet zijn. Omdat een traditie in de geschiedenis van het drukkershandboek wil dat dit opent met een historisch overzicht van de boekdrukkunst, verhaalt Crapelet eerst in 150 bladzijden de glorieuze geschiedenis van het vak in de stad Parijs. Hier blijkt zijn bijzondere belangstelling voor de regelgeving: bladzijden lang worden ordonnanties en privileges geciteerd, uitgevaardigd door vorsten en andere overheden. Enkele malen worden lange paragrafen uit andere historische werken van hem overgenomen, in het bijzonder uit zijn Des progrès de l'imprimerie en France et en Italie aux XVIe siècle uit 1836.

Niet zonder reden komt van alle in de drukkerij uitgevoerde activiteiten de correctie het eerst aan bod: vanaf het einde van de achttiende eeuw wijzen drukkers en uitgevers als de Didots en Renouard op het drukken van betrouwbare teksten, dat is op een goede correctie. Het ‘littérair’ uit de titel heeft dan ook een bredere betekenis: het betreft aandacht voor tekst en voor tekstkritiek. Crapelet wijdt de rest van zijn boek aan de correctie, meer dan 200 bladzijden. In een terugblik op het vak van corrector citeert hij naast een hele reeks drukkershandboeken ook de codificatie van de regelgeving in Frankrijk in de Code de la librairie uit 1723 en 1744, een werk dat elke dix-huitièmiste in de kast zou moeten hebben (er is een reprint uit 1971). Uiteraard wordt de bekendste van alle beroepscorrectors genoemd: Cornelis Kiliaan, die bij Plantijn in dienst was; zijn gedicht ‘Corrector typographicus’ wordt afgedrukt, in het oorspronkelijke Latijn en in een Franse vertaling, met de bekende laatste regels: ‘Wie andermans fouten verbetert, hem wacht nooit een woord van dank, maar altijd kritiek in overvloed.’ We leren dat een goede verhouding tussen het aantal correctors in een drukkerij en het aantal drukpersen ten minste één op zes is. We leren ook dat de kopijvoorbereiding ook tot de taak van de corrector hoort, evenals het schrijven van voorwoorden en commentaren. De Parijse drukker acht het vak van corrector zo belangrijk dat hij een opleidingsinstituut bepleit, een ‘Académie typographique’. Impliciet blijkt dat alleen de grotere, bekende drukkerijen correctors in dienst hadden.

Dan volgt - doorspekt met anekdoten uit zijn eigen praktijk of uit die van zijn omgeving - een gedetailleerde beschrijving van de activiteiten in de drukkerij rond de correctie. Hij onderscheidt twee typen zetwerk: boeken gedrukt naar een handschrift en dan heeft de drukker te maken met een auteur, en boeken die naar gedrukte kopij gezet zijn en dan heeft de drukker te maken met een tekstverzorger (filoloog). Crapelet hanteert de bekende driedeling in eerste proef, revisie en ‘tierce’, dit is het eerste vel van de af te drukken stapel (persproef, uitschietvellen of uithouders). Crapelet verklaart zich tegen de nieuwigheid van de strokenproef (‘placard’, proef van nog niet in pagina's opgemaakt zetsel), waarop ingrijpende correcties die verschuivingen veroorzaken weliswaar gemakkelijker kunnen worden uitgevoerd, maar die tegelijkertijd lichtvaardige auteurs verleidt tot het herschrijven van hun tekst op de proeven. Auteurs krijgen wel uitschietvellen, maar die dienen alleen ter controle; correcties kunnen niet meer gemaakt worden omdat de kringloop van de letters met zich meebrengt dat deze al weer terug zijn in de letterkast om voor het zetten van een volgend vel gebruikt te worden. Na het afdrukken van de vellen ontdekte fouten kunnen

[p. 165]

nog in de vorm van een erratalijstje worden afgedrukt. Crapelet laat niet na te wijzen op het uiterste middel om storende fouten te corrigeren: het gebruikmaken van ‘cancels’ (‘cartons’), waarbij het betreffende blad (twee bladzijden) opnieuw gezet en gedrukt wordt en aan de stapel gedrukte vellen die ten slotte een exemplaar van het boek uitmaken wordt toegevoegd opdat de binders deze kunnen invoegen nadat zij het oorspronkelijke blad hebben uitgesneden. Dit verschijnsel van ‘verbeterbladen’ komt al in de vijftiende eeuw voor, maar wordt zelden in drukkershandboeken beschreven.

Auteurs worden door Crapelet streng toegesproken. Zij leveren slechte, dit is moeilijk leesbare kopij (het nauwelijks leesbare handschrift van Byron was onder drukkers berucht), zij veroorzaken extracorrectie (herschrijven hun werk op de proeven), zij houden het drukproces ook op door proeven lang bij zich te houden (in verband met de kringloop van de drukletters ligt de zetterij grotendeels stil zolang de proeven buitenshuis ter correctie zijn) en zij lezen slecht proeven, waardoor een volgende proef correcties bevat die al in een eerder stadium opgemerkt hadden kunnen worden. Sprekend over boeken van overleden auteurs waarschuwt hij correctors niet hun eigen taalgebruik te volgen, maar dat van de gedrukte kopij. Dit incomplete drukkers handboek wordt besloten door een uitvoerige en gedetailleerde index.

Over de receptie van de Études valt weinig te melden, of het zou een reactie moeten zijn van het enfant terrible van de Parijse typografie uit de eerste helft van de negentiende eeuw, Nicolas Cirier, die in 1837 gedurende vijf maanden corrector bij Crapelet was. Deze maakte zich in zijn pamflet L'apprentif administrateur (1840, reprint 2000) bladzijden lang vrolijk over de naïviteit die hij in de Études aantrof, een karakteristiek die ook Dibdin in diens reacties op Crapelets kritische noten bij A bibliographical, antiquarian and picturesque tour in France and Germany aan de kaak gesteld had (zie mijn boekje Dibdin in Paris uit 2008).

In 1840 vloeide er een aan de Études verwante publicatie uit de pen van Crapelet: De la profession d'imprimeur, des maîtres imprimeurs, de la nécessité actuelle de donner à l'imprimerie les réglements promis par les lois, door hemzelf gedrukt, maar uitgegeven door Dufart. De lange titel toont zijn programma: een beschouwing over de treurige positie van de drukker in de boekenwereld en over de weg naar verbetering. Onder het Ancien Régime, zegt Crapelet, had het drukkerijwezen een hoge standing, dankzij de regelgeving die de vorsten uitvaardigden; het decreet van 1686 waarin het aantal drukkers in Parijs werd vastgesteld op 36 wordt in het bijzonder vermeld. Bovendien werkten de drukkers zelf mee aan hun standing door publicaties over hun vak - met lof wordt Pierre Didots Epître sur les progrès de l'imprimerie uit 1786 genoemd. Maar deze gesloten wereld werd tijdens de Revolutie hardhandig opengebroken toen in 1791 alle beroepen vrij werden verklaard, als gevolg waarvan het aantal Parijse drukkers opliep tot 700 à 800, er overproductie ontstond en de status van de drukker als vakman en als intellectueel beduidend minder werd. De economische en politieke crisis van 1830 (eigenlijk al begonnen in 1826) verergerde de situatie. Crapelet, wiens bedrijf zo goed als stil kwam te liggen, kent maar één remedie: terug naar de oude tijd, naar door vorsten uitgereikte beschermende regels en privileges. Als kind van de Restauratie eist hij in 1840 de door de regering toegezegde protectionistische maatregelen. De naïviteit die Cirier in Crapelets Études waarnam, is in De la profession in veel sterkere mate aanwezig. De Franse drukkerijen kwamen er weer bovenop, niet door een conservatieve protectionistische regelgeving van een beschermende overheid, maar door een meer liberale economische handelwijze: het introduceren van nieuwe markten en van nieuwe methoden om die te bedienen (over dit laatste zie Historie de l'édition française, deel 3, 1985, p. 158-215).