De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 95]

Letterspijs
Newberry
Frans A. Janssen

Wie was Newberry en waarom moeten wij hem kennen?

Grote boekenverzamelaars hebben hun namen gegeven aan bibliotheken die thans weliswaar openbaar toegankelijke instituten zijn, maar zich nog steeds in particuliere handen bevinden. Bewoners van de boekenwereld bezoeken in New York de bibliotheek van Pierpont Morgan, in Los Angeles die van Huntington, in Princeton die van Scheide, in Genève die van Bodmer en in Schweinfurt die van Schäfer. Al deze namen hebben een eigen lemma in de grootste encyclopedie voor het boekwezen, het Lexikon des gesamten Buchwesens (dat inmiddels tot de letter T gevorderd is), maar Newberry, wiens naam op een grote particuliere bibliotheek in Chicago prijkt, vindt men alleen onder het aan die stad gewijde lemma. In tegenstelling tot de genoemden was Walter L. Newberry (1804-1868) dan ook geen boekenverzamelaar: wij danken de bibliotheek die de naam van de zakenman uit Chicago draagt aan een beschikking in zijn testament, die overigens pas twintig jaar na zijn dood geëffectueerd werd: van zijn vermogen moest in Chicago een openbaar toegankelijke bibliotheek gebouwd worden. Deze particuliere instelling opende zijn deuren in 1893, in een op de romaanse architectuur geïnspireerd gebouw in het centrum van de stad. Het collectieprofiel van de bibliotheek is aan het bestuur van de Newberry-stichting en aan de opeenvolgende bibliothecarissen te danken: niet een verzameling topstukken zoals de Gutenbergbijbel (wel aanwezig in de eerste vier van de zojuist genoemde particuliere bibliotheken) maar een onderzoekscollectie op het gebied van de geesteswetenschappen, gericht op het Westen, van de middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw.

Een gelukkige omstandigheid maakte deze bibliotheek in het bijzonder een centrum voor de studie van het boek. Zoals zovele instellingen ontving ook de Newberry Library geschenken en nalatenschappen, maar de collectie handschriften, drukken en andere documenten betreffende het gedrukte boek die de krantenuitgever en drukker John Wing (1845-1917) aan deze bibliotheek in zijn stad Chicago naliet is nog steeds ongeëvenaard. Als student bladerde ik gretig in de catalogus van deze (in de loop van de tijd steeds uitgebreide) verzameling: Dictionary catalog of the history of printing from the John M. Wing Foundation in the Newberry Library, in dertien delen gepubliceerd tussen 1961 en 1981, in totaal bijna 30.000 drukken en duizenden handschriften, vroegere en latere, omvangrijke en kleinere. Dit is een jaloezie opwekkende onderzoekscollectie (voor het onderwijs beschikt Chicago over een rijke universiteitsbibliotheek, in een betonnen blokkendoos op een buiten het centrum van de stad gelegen campus).

Ik heb de Newberry Library tweemaal bezocht. Moest een bezoek in 1986 kort zijn, in 2006 had ik gelegenheid om er enkele dagen te werken. Wat kan een boekhistoricus in de Wing-collectie vinden wat niet ook elders beschikbaar is? Dat betreft niet zozeer de incunabelperiode (al telt de Newberry in totaal tweeduizend incunabelen) alswel onderwerpen uit de Italiaanse en Franse boekgeschiedenis. Op mijn verlanglijstje stonden twee geschriften uit de Wing-collectie: een in handschrift overgeleverd modelletterboek (Italië, circa 1480) en een eveneens in handschrift bewaard drukkershandboek (Frankrijk, circa 1700).

Wij kennen een hele rij voorbeeldboeken voor het schilderen of in steen hakken van let-

[p. 96]

Het Newberry-alfabet, fol. 13recto

ters, alle redelijk goed bestudeerd en in moderne edities beschikbaar. Onder de samenstellers van deze in de decennia rond 1500 vervaardigde handboeken (die overigens voornamelijk handelen over de constructie van Romeinse kapitalen) bevinden zich namen als Feliciano (1464), Pacioli (1509), Dürer (1525) en Tory (1529), behalve Feliciano, dat ons in handschrift overgeleverd is, alle in gedrukte vorm bewaard. Ten onrechte wordt wel eens aangenomen dat het hier ontwerpen voor drukletters betreft, maar de relatie tot de typografie is een vage. In een overzicht dat ik van deze letterboeken gaf in Technique and design in the history of printing (2004), moest ik één belangrijke bron onvermeld laten: het anonieme ‘Newberry-alfabet’ in de Wing-verzameling, dat ik pas in 2006 kon inzien, overigens juist op het moment dat er eindelijk een - zij het niet geheel bevredigende want niet in kleur gereproduceerde - uitgave van verscheen (in het tijdschrift Typography papers, jaargang 6).

[p. 97]

Dit handschrift kan zich in betekenis meten met de zojuist genoemde rij modelboeken en verdient het dan ook voortaan in die rij opgenomen te worden. Deze letterboeken hebben een grote rol gespeeld in de herleving van de Romeinse kapitaal, die niet alleen ontstaan is uit de in overvloed bewaarde Romeinse epigrafie, maar ook uit inscripties en handschriften uit de Romaanse tijd. Juist zoals in die andere modelboeken het geval is, baseert de onbekende auteur de constructie van de letters op de geometrie, die in de renaissance dankzij Plato en Pythagoras in hoog aanzien stond (zie afbeelding). Naast dit handschrift beschikt de Wing-collectie over twee verwante manuscripten die als bijzonderheid hebben dat ze geometrisch opgebouwde gothische minuskelletters tonen.

In mijn uitgave van het Nederlandse drukkershandboek van David Wardenaar uit circa 1800 (in Zetten en drukken in de achttiende eeuw, 1986) vermeldde ik de geschiedenis van een nooit gepubliceerde Franse technische beschrijving van het zetten en drukken van boeken, die deel zou moeten uitmaken van de serie Description des arts et métiers, waarin tenslotte wel de papiermaker en de boekbinder verschenen, respectievelijk van de hand van De la Lande (1764) en van Dudin (1772), beide nog immer door historici van de grafische en verwante technieken geraadpleegde werken. Een van de auteurs die handschriftelijke teksten hebben nagelaten in verband met het deel over de drukkunst was Des Billietes (1634-1720). Een fragmentarische cluster van een chaotisch ingericht en bovendien hier en daar moeilijk leesbaar geheel van zijn aantekeningen bevindt zich in de Wing-collectie en kon indertijd niet door mij geraadpleegd worden. Inmiddels bleek dat de Engelse typografisch historicus James Mosley een uitgave in voorbereiding heeft, maar ik wilde het rond 1700 samengestelde handschrift toch inzien, in het bijzonder de notities betreffende een experimentele versie van de gebruikelijke drukpers. Van deze experimentele pers kennen wij twee gravures uit 1698 (een daarvan gereproduceerd in Wilkes, Die Entwicklung der eisernen Buchdruckerpresse, p. 36-7) en een korte beschrijving van Jaugeon, in handschrift bewaard. Het Newberry-handschrift van Des Billietes bevat echter een direct op de gravures gerichte detaillistische beschrijving van deze bijzondere persconstructie. Noch dit handschrift noch de in Parijs bewaarde teksten van Jaugeon hebben tot de druk van het typografisch handboek geleid. De tekst van Des Billietes is ook nog van belang omdat hij driekwart eeuw later in handen kwam van de drukker Pierres (1741-1808), die op zijn beurt geprobeerd heeft de gewenste beschrijving van de typografie samen te stellen; ook over deze mislukte poging bezit de Wing-collectie diverse documenten.

Deze voorbeelden van het belang van de Newberry Library voor de boekhistoricus zouden gemakkelijk met vele andere kunnen worden uitgebreid. Een bezoek aan Chicago geeft bovendien een kans te genieten van een doorsnede van de architectuur van de late negentiende, de twintigste en het begin van de eenentwintigste eeuw. Een hele rij neostijlen trekt aan je voorbij: neoromaans (zoals de Newberry Library), neogothisch, neorenaissance, neoneoclassicistisch, en dan het mooiste uit art-decoarchitectuur, uit het modernisme en uit het postmodernisme. Een modernistische wolkenkrabber van Mies van der Rohe staat er schuin tegenover een postmodernistische van DeStefano en Bofill, hetgeen aanleiding kan geven tot een discussie over de vraag of het postmodernisme nu een reactie op het modernisme is of een voortzetting ervan.

[Humanities' mirror. Reading at the Newberry. Ed. R. Achilles (Chicago 1987); www.newberry.org.]