De Boekenwereld. Jaargang 24

[p. 89]

‘Eigenlijk was het maar een hobby’
Het Antwerpse antiquariaat M.L. Vanherck (1970-1998)
Boris Rousseeuw

Wie jammert over het ontbreken van zovele literaire klassiekers in de nieuwe boekhandel moet ook beseffen dat deze lacune de beste manier is om de hongerige lezer naar het antiquariaat te lokken. Als hevige, maar stuurloze jonge lezer raakte ik rond 1975 in de ban van Vlaamse schrijvers als Felix Timmermans, Ernest Claes en Cyriel Buysse, en wat er op dat ogenblik nieuw te krijgen viel, was echt bedroevend. Niets kon verder af staan van het sappige, bijna vast te nemen Vlaams van Timmermans als de karakterloze Marnix Pockets waarin bijvoorbeeld zijn magistrale biografie van Pieter Breughel toen te koop was: een wit geplastificeerd omslag, een lelijk formaat, dood papier, waardeloze typografie, en een verminkte tekst, ook dat nog. Ik hield niet van bibliotheekboeken met hun vuilehandenlucht, en belandde zo op geheel natuurlijke wijze bij de antiquariaten. De Antwerpse dan, want daar woonde ik, en als tiener raakte je niet verder met de fiets en een klein budget.

En zo stapte ik op zaterdag 4 juni 1977 voor het eerst binnen in het toen pas geopende Boeken- en Prentenantiquariaat Mw. M.L. Vanherck aan de toen nog niet autovrije Hoogstraat 45. Twee dingen namen me meteen in voor de besnorde uitbater: hij sprak met veel liefde over precies de schrijvers die ik zelf ook zocht en bewonderde, en hij nam mij ernstig als klant, ondanks mijn zeventien jaren. Wel een verschil met de onpersoonlijke boekenfabriek van De Slegte op de Meir of de afstandelijke H.K. Overdiep aan de Korte Gasthuisstraat, die zo'n snotneus liever kwijt dan rijk was. Die eerste keer kocht ik van ‘meneer Vanherck’, wat hij vriendelijk corrigeerde als René De Ruyter, het tweedelige Leven van Herman Coene van Ernest Claes voor 600 frank. In mijn dagboek noteerde ik die avond behalve ‘Eindelijk!’ ook ‘Een arsenaal van Vlaamse schrijvers’, wat het brede aanbod wel illustreert.

Hoewel de winkel van René De Ruyter dus in 1977 de deuren opende, gingen zijn liefde voor en zijn handel in boeken een heel eind verder terug. Geboren in Deurne in 1929 was hij van jongs af aan een verwoed lezer van met name de Vlaamse schrijvers van de twintigste eeuw, en zijn vader kon hem niet harder straffen dan het wekelijkse bibliotheekbezoek op zondag te schrappen. Het lot had echter voor de jonge René geen boekenbestaan in petto, maar de verzekeringswereld waarin ook zijn vader steeds zijn brood had verdiend. Van 1963 tot aan zijn pensioen in 1989 werd René De Ruyter inspecteur schaderegelaar, vooral dan in medische dossiers. Hij moest klachten over fouten van artsen en apothekers onderzoeken en beoordelen over heel Vlaanderen en Nederland. Dat was natuurlijk een buitenkans om in zijn vrije uren - en met dieselbrandstof van de baas - alle antiquariaten af te schuimen en een aardige verzameling Vlaamse literatuur op te bouwen. Met name in Nederland waren er op dat moment nog volop koopjes te doen. Alle Vlaamse schrijvers van enig belang waren daar decennia lang uitgegeven en verspreid, maar de belangstelling voor bijvoorbeeld Timmermans zakte in, de verzamelende generatiegenoten stierven uit, en de eerste drukken en zelfs de luxe-edities kwamen regelmatig op de markt.

Stilaan rijpte bij René De Ruyter het idee om zelf te gaan handel drijven en in juni 1970 verzond hij vanuit zijn woning aan de Diksmuidelaan 12 in Berchem zijn eerste verkooplijst, een bescheiden lijst van acht pagina's A4 met voornamelijk dubbels Vlaamse litera-

[p. 90]

René De Ruyter en Marie-Louise Vanherck

tuur uit zijn eigen verzameling. Het duurste boek was de eerste druk van Boerenpsalm van Felix Timmermans, die 1000 frank moest opleveren, maar het zeldzame boekje van Karel van de Woestijne over Pieter Breughel had je al voor 150 frank en een eerste druk van Het been van Willem Elsschot kostte slechts 250 frank. Uit terloopse opmerkingen bij de beschrijvingen bleek dat de nieuwbakken antiquaar niet alleen handelaar maar ook liefhebber én lezer was.

Amper een maand later volgde al de tweede lijst, met als duurste titel een eerste druk van de Geschiedenis van België van Hendrik Conscience voor 1500 frank. Ook andere prijzen doen de verzamelaar van vandaag saliveren, zoals 1250 frank voor de Goddelijke Verbeelding van Karel van de Woestijne, de editie uit 1943 met etsen van Van Ael. De respons op deze en volgende lijsten was goed en stilaan ging René op zoek naar een eigen winkelpand. Dat vond hij in 1977, voor 4000 frank per maand, halverwege de Hoogstraat, een straat waar traditioneel altijd drukkers, boekhandelaars en brocanteurs gefloreerd hadden en waar ze pas in de jaren tachtig, toen de straat autovrij en sjieker werd, verdreven werden door de horeca. (Anno 2007 zijn er opnieuw drie boekhandels gevestigd, maar dat is een ander verhaal.) Omdat René De Ruyter de hele week de baan op moest voor de verzekeringen kon hij alleen 's zaterdags zelf de winkel bemannen. In de week deed zijn partner Marie-Louise Vanherck dat dikwijls, naar wie hij de winkel om fiscale redenen ook noemde. Geen slechte naam overigens voor een Antwerps antiquariaat, want voor de oudere Antwerpse boekenliefhebber was de naam van antiekhandelaar en expert Jos Vanherck een naam die klonk als een klok.

[p. 91]

De Hoogstraat in 1978. De tweede winkel van rechts, naast de bakkerij, is Antiquariaat Vanherck

Kort na de opening van de winkel, eind 1977, maakte De Ruyter zijn eerste echte catalogus, twaalf bescheiden bladzijden in een beige omslag met daarop een tekening van huisvriend Eddy Ausloos. De 192 nummers waren allemaal gewijd aan het werk van Felix Timmermans en Ernest Claes, twee auteurs die De Ruyter de maanden ervoor flink had ingekocht. Van Timmermans had hij bijna alles in eerste druk, maar slechts één luxe-editie, die van De harp van Sint-Franciscus (15.000 frank). Hij bleef ook later altijd voorzichtig in de aankoop van echt dure exemplaren, ook van andere auteurs. Een vergissing is immers snel gebeurd in een wereldje waar nogal wat oplichters rondlopen. Zo leerde hij mij om vóór een aankoop de titelbladzijde van een ‘eerste druk’ van Timmermans altijd tegen het licht te houden. Van het dikke, wollige papier kan een onverlaat immers gemakkelijk de vermelding ‘tweede druk’ wegkrassen. Na enkele slechte ervaringen met valse ‘gesigneerde’ eerste drukken van Paul Van Ostaijen, nota bene gekocht van een collega-handelaar, werd René ook hierin erg voorzichtig.

Catalogus 1 had succes, wat mede te danken was aan een uitgebreid artikel hierover in De Standaard van 17 juni 1978 van de hand van journalist en Timmermans-liefhebber Gaston Durnez. Catalogus 2 verscheen in augustus 1978 en had een nieuwe tekening van Ausloos, 32 bladzijden en 813 nummers, waarvan er op 5 september 190 verkocht waren en op 7 oktober 325. Deze catalogus was al niet meer beperkt tot Timmermans en Streuvels maar bestreek de complete moderne Vlaamse literatuur. En met goed gerief: wie zou, in 1978 of vandaag, voor 900 frank de tweede druk van Villa des Roses versmaden, mét opdracht van Willem Elsschot? De negentiende eeuw deed ook dapper mee, en na de literatuur kwamen er heel wat bladzijden folklore, topografie en kunst: het werd stilaan een compleet antiquariaat.

In catalogus 3 waagde De Ruyter zich voor het eerst op het terrein van de grafiek en bood hij een massa boeken aan die geïllustreerd was door Masereel, Minne, Van Straten, Stuy-

[p. 92]

vaert en anderen. In grafiek zou hij de volgende jaren een stevige reputatie opbouwen. Zo kocht hij metershoge stapels lino's van Jean-Jacques de Grave en steendrukken van Henri Cassiers, Florimond van Acker en Ernest Lynen uit het faillissement van een Brusselse drukkerij. Voor de verkoop huurde hij zelfs enige tijd een tweede etalage aan de overkant van de Hoogstraat. De voorraad was zo enorm dat pas in 2006 de allerlaatste exemplaren de deur uitgingen. Maar de winstmarge was goed en gaf de winkel zuurstof.

Catalogus 4 (1979) was ook weer een stap vooruit en telde maar liefst 38 bladzijden en 877 nummers, waaronder de zeldzame Kasteelen van Felix Timmermans (2500 frank) en De liefde van Annie Mols van Louis Paul Boon (6500). Het aanbod verbeterde constant, maar de prijzen bleven altijd redelijk. Wat anders te denken, in catalogus 5 (maart 1980), van 3250 frank voor Paal en Perk van Hugo Claus en van 3500 voor de tweede druk van Gezelles Kerkhofblommen? De volgende catalogi bleven altijd hun zwaartepunt hebben in Vlaamse literatuur, met soms indrukwekkende verzamelingen Claus en Boon, van welke laatste De Ruyter ook rechtstreeks handschriften (‘Boontjes’) kocht en wiens verzameling hij na zijn dood opkocht (catalogus 6, oktober 1980). Naast commerciële overwegingen wou De Ruyter ook principieel iets doen tegen wat hij noemde de miskenning van de Vlaamse literatuur. Daarnaast hadden de onregelmatig (‘Als ik goesting had’) verschijnende catalogi ook vaste rubrieken ‘andere literatuur’, kunstboeken, geschiedenis en folklore, en de in Antwerpen onvermijdelijke afdeling ‘boeken over Antwerpen’. Gaandeweg begon De Ruyter zich ook meer te interesseren in hedendaagse schrijvers als Gust Gils en Nic Van Bruggen, wat zich ook weerspiegelde in zijn aanbod. Wie in Antwerpen een dichtbundel uitgaf in eigen beheer, kon altijd wat exemplaren kwijt in de winkel, zeker als er grafiek in opgenomen was.

Twee maal verliet René De Ruyter het gebaande pad. De eerste maal was op zaterdag 11 april 1980 toen hij samen met Anton Boekee van De Slegte een boekenveiling organiseerde in zaal Carolus aan de Minderbroedersrui. Maar de heren vergaten te adverteren en de belangstelling en de opbrengst vielen tegen. Zo ging de eerste druk van Phantasy van Hendrik Conscience amper 2400 frank en de luxe-editie van Adriaan Brouwer van Felix Timmermans bleef steken op 7000 frank. Het moest een hele reeks veilingen worden, maar De Ruyter en Boekee oordeelden, misschien voorbarig, dat de opbrengst niet opwoog tegen de kosten en het werk, en begroeven het idee.

De tweede maal was toen De Ruyter in 1987 van een familielid van Felix Timmermans een exemplaar kon kopen van diens legendarisch zeldzame debuut, het dichtbundeltje Door de dagen uit 1907, waarvan misschien maar drie of vier exemplaren bewaard gebleven zijn. In plaats van het met een mooie winst te verkopen, besloot De Ruyter er een facsimile van te brengen, in een opbergdoosje, in de stijl van het facsimile dat de Sociéte des Bibliophiles et Iconophiles de Belgique in 1965 uitgaf van de eerste druk van de Kerkhofblommen, het zeldzaamste boekje uit de moderne Vlaamse letteren. Het werd een co-uitgave met het in Timmermans gespecialiseerde antiquariaat Schoon Lier, en de 160 genummerde exemplaren gingen vlot van de hand. Het was de eerste aflevering van wat onder de noemer Festina Lente een heuse bibliofiele reeks moest worden, maar na de teleurstellende verkoop van de tweede uitgave, Radio Actief van Louis Paul Boon in 1991, liep ook dit bibliofiele zijpad dood. In maart 2007 zette René De Ruyter zijn quasi-unieke exemplaar van Door de dagen op veiling bij Romantic Agony en kreeg er €3000 voor. Eind goed, al goed.

Terug naar de Hoogstraat en terug naar 1989. René De Ruyter werd 60 en ging verzekeringsgewijs met pensioen, wat meer tijd vrijmaakte voor het antiquariaat. Dat was nodig ook, want een conflict met zijn huisbaas noopte tot een verhuizing. In de dichtbij gelegen Oever vond hij aan nummer 20 een nieuwe winkel, maar door het verdwijnen van de pas-

[p. 93]

[p. 94]

sage in de drukke Hoogstraat viel de omzet meteen met 45 procent terug. Met name de Nederlandse liefhebbers vonden de weg naar de Oever niet. Na enkele jaren beterde dat wel, vooral toen de aanpalende Kloosterstraat opkwam als antiekstraat, maar toch was het vet van de soep. In 1997, na catalogus 38, sloot René De Ruyter zijn winkel en zette een deel van zijn voorraad in consignatie bij een collega in de Volksstraat. Korte tijd had hij in zijn privéwoning aan de Ballaarstraat 33 nog een gesloten zaak. Hij produceerde er nog vier kleinere catalogi, maar na catalogus 42 (voorjaar 1998) was het helemaal afgelopen. Opvolging, familiale of andere, was er niet.

Sinds enkele jaren woont hij, nog steeds samen met de vrouw die haar naam gaf aan zijn winkel, temidden van wat er overblijft van zijn grafiek- en schilderijenverzameling, in de Augustijnenstraat in hartje Antwerpen, op een steenworp van zijn twee winkeladressen. Met smaak haalt hij er anekdotes op over kleurrijke verzamelaars, bibliofielen, sjacheraars en niet te vergeten collega's. Zo moest hij ooit een schadegeval behandelen van de Limburgse dokter en bibliofiel Jos Hendrickx, die in zijn bibliotheek forse waterschade had geleden. Om op veilig te spelen werd de boekenautoriteit H.K. Overdiep erbij gehaald, die tot ontzetting van de dokter behoorlijk zuinig was met zijn taxaties. Hij smoorde het protest van de dokter met een onverstoorbaar Dokter, laat mij maar doen! Zuinig was Overdiep zelf allerminst toen hij in 1982 zijn zaak stopzette, en aan De Ruyter een naar diens aanvoelen veel te hoge prijs (100.000 frank) vroeg voor zijn eigen klantenbestand, meteen de enige keer dat hij de winkel in de Hoogstraat binnenstapte. Beter was de relatie met de Leuvense collega Johan Devroe, die in De Ruyter een dankbare afnemer vond van oude Antwerpse gravures.

Antiquariaat M.L. Vanherck is geen hemelbestormer geweest, heeft geen legendarische catalogi geproduceerd en werd ook nooit een mythisch adres waar je het nec plus ultra van de bibliofilie kon kopen (of net missen). Het heeft zich altijd beperkt tot de rustige, gedegen middelmaat, want, zoals René De Ruyter, inmiddels 78, ruiterlijk toegeeft: ‘eigenlijk was het maar een hobby’. Maar het antiquariaat heeft wel meer dan twintig jaar een zeer nuttige rol gespeeld in de distributie, het hergebruik en de promotie van de Vlaamse literatuur vanaf het moment dat die uit de nieuwe boekhandel verdwenen was. Het succulente aanbod van de beste catalogi wordt vandaag slechts door twee of drie antiquariaten in Vlaanderen geëvenaard, wat misschien minder zegt over deze handelaars dan over het onherroepelijke opdrogen van de markt, - waar zijn al die boeken? René De Ruyter bezat bovendien een belangrijke vakkennis die hij met ombekrompen maat en veel humor en goed humeur doorgaf aan andere liefhebbers. Dat ikzelf dertig jaar na zaterdag 4 juni 1977 nog steeds geboeid ben door het oudeboekenwereldje is mede daaraan te danken.