De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 308]

Letterspijs
Frans A. Janssen
Schrijven over grafisch ontwerp

Tegelijk met de opkomst in de boekenwereld van de typografisch ontwerper als beroep gingen ook handleidingen voor die activiteit verschijnen. Voor de eerste helft van de twintigste eeuw werd wat wij nu het ontwerp van een gedrukt werk noemen verricht door de drukkerspatroon, door zijn bedrijfsleider, door de corrector of door de zetter. Vanaf de zeventiende eeuw beschikten zij wel over technische handleidingen voor het zetten en drukken van teksten maar daarin wordt uiterst zelden over typografisch vormgeving gesproken. Specialistische handboeken voor ontwerpers verschijnen in de twintigste eeuw in toenemende mate en in de laatste decennia zien we dat sommige regelmatig herdrukt worden, zoals het heldere maar niet eenvoudige The elements of typographic style van Robert Bringhurst, waarvan de eerste druk uit 1992 dateert. Ze worden onder meer gebruikt in grafische opleidingen in kunstacademies en andere instellingen.

Over de geschiedenis van de typografische vormgeving werd pas vrij laat in de twintigste eeuw gepubliceerd. Nauwkeuriger toekijkend nemen we twee groepen auteurs waar die zich niet alleen in achtergrond, methode en periode duidelijk van elkaar onderscheiden, maar die elkaars publicaties op enkele uitzonderingen na niet lezen: boekhistorici en ontwerpers. De boekhistorici richten zich op de periode voor 1900, terwijl de praktiserende en vaak ook aan kunstacademies docerende grafische ontwerpers die op hun vak terugkijken, zich meestal tot de twintigste eeuw beperken, geheel in overeenstemming met wat zojuist over de opkomst van de typografisch vormgever gezegd is.

Boekhistorici gingen zich pas vanaf de jaren tachtig interesseren voor de geschiedenis van de typografische vormgeving, toen Don McKenzie en enkele anderen ook de receptie van typografie gingen betrekken in hun historische discipline. Het ging om de wijze van overdracht van de tekst naar de gebruiker:

‘[typografische] vormen brengen betekenissen teweeg’ (McKenzie, 1986); ‘de receptie van een tekst wordt beïnvloed door de vorm die eraan gegeven is’ (Henri-Jean Martin, 1996); ‘de vorm van het geschrift stuurt altijd de betekenis die de lezers aan wat ze lezen kunnen geven’ (Roger Chartier, 1997); ‘men moet zich afvragen of het moment niet aangebroken is om de geschiedenis van de typografische vormgevingen (mises en page) van het boek in de verschillende Europese landen systematisch te bestuderen’ (Martin, 1995).

Er verschenen verschillende artikelen, die soms gebundeld werden (bijvoorbeeld Janine Barchas, Graphic design, print culture, and the eighteenth-century novel, 2003), er was een tentoonstelling (L'Aventure des écritures: la page, catalogus onder redactie van Anne Zali, 2000), maar La naissance du livre moderne (XIVe-XVIIe siècles): mise en page et mise en texte du livre français van Henri-Jean Martin maakte de meeste indruk (2000; zie in dit tijdschrift jg. 17, 2000, p. 85-87).

[p. 309]

Auteurs uit de wereld van de ontwerpers hanteren een andere terminologie, ze spreken niet van ‘typografische vormgeving’ maar van ‘grafisch ontwerp’ en reserveren ‘vormgeving’ voor de praktische uitvoering. Deze term, als ‘graphic design’ in 1922 gesmeed door de Amerikaanse typograaf Dwiggins, legt impliciet een nadruk op het visuele element in het ontwerpen van boeken, tijdschriften, affiches, enzovoort. De historische publicaties van deze groep auteurs kijken niet naar de invloed van het ontwerp maar naar de artistieke inbreng van de ontwerper: zijn opvattingen en zijn werkwijzen. Een hele reeks van publicaties getuigt van deze opzet. Om maar enkele voorbeelden te noemen: Alan Bartram, Bauhaus, modernism and the illustrated book (2004), Richard Hollis, Swiss graphic design 1920-1965 (2006), Alston Purvis & Cees de Jong, Dutch graphic design: a century of innovation (2006, vertaald als Nederlands grafisch ontwerp van de negentiende eeuw tot nu). Een lange rij van monografieën van ontwerpers sluit zich hierbij aan (bijvoorbeeld Wim Crouwel: mode en module van Frederike Huygen & Hugues Boekraad, 1997).

Enkele auteurs van deze tweede groep hebben hun blik ook gericht op de periode voor 1900, zoals Five hunderd years of book design van Bartram (2001), die een honderdtal (dubbele) pagina's uit boeken gedrukt tussen 1470 en 1950 naar hun typografische vormgeving afbeeldt en analyseert. Niet iedereen is overtuigd van de kwaliteiten van dit historisch overzicht van de Engelse ontwerper, maar ik blijf het altijd verdedigen. Tot deze categorie hoort ook het meest succesvolle van alle publicaties over grafisch ontwerp: A history of graphic design van Philip Meggs, een omvangrijk en groots uitgevoerd werk, waarvan tussen 1983 en 2006 vier drukken verschenen, de laatste met Purvis als co-auteur (al is de tekst in de vierde druk grotendeels ongewijzigd gebleven).

Meggs (1942-2002), in leven ontwerper en docent aan designopleidingen, begint zijn geschiedenis helaas met het ontstaan van het schrift en de rol van Azië hierin (het titelblad van de vierde druk wijst hier al op: zie afbeelding). Helaas, want omdat hij niet thuis is in

[p. 310]

dit superspecialisme moet hij hier overschrijven en je mag dan maar hopen dat hij de goede boeken overschrijft. Hetzelfde geldt in feite voor de perioden van middeleeuwen, renaissance en later. We lezen dan ook dat Coster ‘explored the concept of movable type’, terwijl we niet eens weten of hij wel bestaan heeft. De opvatting dat Gutenberg niet alleen de boekdrukkunst (een hoogdrukprocédé) uitvond maar ook verbonden was met de uitvinding van de illustratietechniek van de kopergravure (een diepdrukprocédé), wordt door geen enkele boekhistoricus meer verdedigd, maar komt bij Meggs voluit aan de orde, alleen omdat hij deze mening uit een Amerikaans boek kende (Hellmut Lehmann-Haupt, Gutenberg and the Master of the playing cards, 1966). Opnieuw de boekhistorische literatuur negerend gebruikt hij ‘to illustrate Gutenberg's system for casting type’ een afbeelding van stempel, matrijs en gietvorm uit de negentiende eeuw, uiteraard zonder de bron ervan te vermelden (het is De Vinne, The practice of typography. Plain printing types, 1900/1902). In de Gutenbergbijbel bewondert hij weliswaar de ‘superb typographic legibility and texture, generous margins and excellent presswork’ maar over de vormgeving van het eerste gedrukte boek horen we niets. Die brede marges rond de zetspiegel zijn overigens niet door Gutenberg vastgesteld maar door de binders (en herbinders!) van de nog bewaarde exemplaren. De ‘generous margins’ worden eveneens met lof vermeld bij de bespreking van de Poliphilus, door Manutius in 1499 in Venetië gedrukt, maar ook hier horen we alleen enkele gemeenplaatsen als ‘masterpiece of graphic design’ en ‘elegant harmony of typography and illustration’. Het gaat mij niet om deze en andere ongerechtigheden, mijn eigenlijke bezwaar tegen het boek ligt hierin dat Meggs voor de periode tot circa 1900 geen geschiedenis geeft van het grafisch ontwerpen maar van de boekdrukkunst in het algemeen; die weinige publicaties die er zijn over de vormgeving, zoals Martins hierboven genoemde La naissance du livre moderne, kenden hij en zijn opvolger Purvis niet. Als hij in zijn bronnen geen eenstemmigheid aantreft over wie de nieuwe typografische stijl van het neoclassicisme als eerste ontwikkeld heeft, vindt dat een echo in zijn boek: op een pagina wordt die aan Bodoni toegewezen, op een andere aan Didot (het is Didot).

Pas als hij de twintigste eeuw bereikt, komt het grafisch ontwerp echt aan bod en dat hangt samen met het bovengeschetste beeld. Maar dan zien we iets merkwaardigs. Worden aanvankelijk nog wel boeken besproken en afgebeeld (bijvoorbeeld ontwerpen van Rogers of Van Krimpen), langzamerhand verdwijnt het gedrukte boek, zodat het lijkt alsof er in de twintigste eeuw op grafisch gebied alleen affiches en advertenties gedrukt zijn; áls er nog boektypografie aan de orde komt, gaat het om - bijna altijd geïllustreerde - omslagen. Het beeld heeft de tekst verdrongen, en er is dan ook sprake van visuele communicatie. Dit verschijnsel is niet nieuw. Al Jan Tschicholds bekende ontwerpershandboek Die neue Typographie uit 1928 - de bijbel van het modernisme in de typografie - handelt voornamelijk over commercieel drukwerk, affiches en tijdschriften, en nauwelijks over boeken. Hetzelfde geldt voor werken als het bovengenoemde van Purvis & De Jong, Dutch graphic design/Nederlands grafisch ontwerp (dat overigens - zonder dat dit vermeld wordt - een intensieve bewerking is van Purvis' Dutch graphic design 1918-1945 uit 1992).

Meggs History of graphic design is een hybride boek: geeft het een grotendeels op secundaire literatuur gebaseerd overzicht van de geschiedenis van handschrift en druk tot circa 1900, voor de twintigste eeuw beperkt het zich grotendeels tot affiches en dergelijk werk. Door zijn schitterende illustraties kan het - evenals het boek van Purvis -als een platenatlas bij het onderwerp gebruikt worden. Het is echter jammer dat dit boek in ontwerperskringen de status van handboek heeft bereikt.