De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 261]

Evert Maaskamp (1769-1834), koninklijk prenthandelaar van Lodewijk Napoleon
Eveline Koolhaas-Grosfeld

De komst van de monarchie, met de Fransman Lodewijk Napoleon aan het hoofd, bracht in Nederland behalve protesten ook hoopvolle verwachtingen op een betere toekomst teweeg, zeker in de wereld van de kunst en kunstnijverheid. Van de broer van Napoleon mocht immers worden verwacht dat hij de kunstenaars en ambachtslieden zou steunen bij hun pogingen om aan de concurrentie met Engeland het hoofd te bieden. De jonge vorst stelde wat dit betreft niet teleur. In 1808, nauwelijks twee jaar na zijn aantreden, had het Koninkrijk Holland een Koninklijk Instituut dat onder meer de belangen van de beeldende kunsten moest behartigen, een Koninklijk Museum waar schilders konden oefenen door het kopiëren van oude Hollandse meesters, en een Prix de Rome voor jonge, veelbelovende architecten, beeldhouwers, schilders en graveurs. Bovendien werden in 1808 zowel de eerste Openbare Tentoonstelling van Werken van Levende Meesters als de eerste Openbare Tentoonstelling van Voortbrengselen der Volksvlijt gehouden. Hier waren prijzen te behalen, en publiciteit. Over al deze nieuwe, nationale instellingen is inmiddels heel wat gepubliceerd.¹ Veel minder bekend is een andere noviteit die Nederland aan Lodewijk Napoleon te danken heeft: de mogelijkheid om het predikaat ‘koninklijk’ te verwerven. Misschien omdat hieraan geen officieel beleid ten grondslag lag? Uit het onlangs onderzochte voorbeeld van de porseleinfabriek Dommer & Comp. blijkt in elk geval dat Lodewijk Napoleon bij het uitdelen van dit predikaat graag impulsief handelde.² Dat het niet altijd zo is gegaan, wil ik in dit artikel laten zien met het voorbeeld van de boek- en prentuitgever Evert Maaskamp, voor boekhistorici geen onbekende. In 1808 vroeg Maaskamp het recht aan om zich ‘koninklijk’ prenthandelaar te mogen noemen; het werd hem toegestaan, maar eerst nadat de koning zich grondig had laten informeren door zijn hoogste ambtenaar op het gebied van schone kunsten, Johan Meerman. Gelukkig maar, want dankzij dit vooronderzoek zijn er interessante gegevens over Maaskamps ondernemerschap boven water gekomen. Dan nu eerst wat er zoal aan de indiening van het rekest vooraf is gegaan.

1 Zie o.a. A. Hoogenboom, ‘De rijksoverheid en de moderne beeldende kunst in Nederland, 1795-1848’, in H. van Duiken e.a. (red.), Kunst en beleid in Nederland, Amsterdam 1985, p. 23-42; W.P. Gerritsen (red.), Het Koninklijk Instituut (1808-1851) en de bevordering van wetenschap en kunst, Amsterdam 1997; E.S. Bergvelt, Pantheon der Gouden Eeuw. Van Nationale Konst-Gallerij tot Rijksmuseum van Schilderijen (1798-1896), Zwolle 1998, hfdst. 3; F. Grijzenhout, Een Koninklijk Museum. Lodewijk Napoleon en het Rijksmuseum 1806-1810, Zwolle 1999; E. Bergvelt, ‘Les élèves-pensionaires van koning Lodewijk Napoleon’, in Reizen naar Rome, cat. tent. Haarlem (Teylers Museum)/Rome (Istituto Olandese di Roma), Rome 1984, p. 45-79; T. Eliëns, ‘Een Franse zetbaas als pleitbezorger voor de Hollandse nijverheid’, in E. Koolhaas-Grosfeld (red.), Lodewijk Napoleon en de kunsten in het Koninkrijk Holland. (Nederlands Kunsthistorisch Jaarboek 56/57, 2006/2007), p. 43-55.

2 C. Quarles van Ufford, ‘De protectie van de fabriek van Amstelporselein door koning Lodewijk Napoleon (1806-1810)’, Vormen uit vuur, afb. 193 (2005), nr. 4, p. 15-30. Zie ook M.R. van der Krogt, Een koninklijk gebaar: hofleveranciers in Nederland, Zaltbommel 2000, p. 13-16.

Ambitie: ‘kunstvoortbrengselen die de natie eer aandoen’

Evert Maaskamp was in 1769 in Vollenhove geboren als oudste zoon van Willem Maaskamp (1736-1796) en Johanna Florentina Jaling (?-1812). Zijn vader was bakker en winkelier, werd daarnaast in 1795 ook regent en zal dus een zekere welstand genoten hebben. Zijn twee jongere zussen trouwden allebei een man die net als hun vader het bakkersvak uitoefende, maar Evert koos een andere weg.³ In 1790 verhuisde hij als 21-jarige jongeman naar Amsterdam waar we hem in 1793 terugvinden als ‘werkend lid’ van de stadstekenacademie.⁴ Het jaar daarop liet hij zich al weer uitschrijven. De weinige tekeningen en prentjes die van hem bekend zijn, verraden dan ook een middelmatig talent. Voor Maaskamps contacten met de Amsterdams kunstwereld was dit jaar tekenacademie echter van niet te onderschatten belang. De jongen uit de provincie ontmoette hier de coryfee Jaques Kuyper, een neo-classicist pur sang, en het aanstormende talent, de romanticus Jan Willem Pieneman, twee kunstenaars met wie Maaskamp in de jaren 1803-1809 de etnografische serie Afbeel-

3 Met dank aan Jos Mooijweer (IJsselacademie Kampen) voor het verstrekken van informatie over de familie Maaskamp uit zijn prosopografisch onderzoek naar de dubbel-elite van Vollenhove. Zie ook J. Mooijweer, ‘Met twee benen in één kous. Vollenhove: een samenleving van elites’, in J. Mooijweer (red.), Vollenhove, stad en vermaarde, zonen, Kampen 2005, p. 43-57 en E. Koolhaas-Grosfeld, ‘Uitvinder van een nieuwe nationale identiteit. Evert Maaskamp (1769-1834)’, in J. Mooijweer, ibid., p. 97-105.

4 saa, Arch. 265, nr. 43A. Als leermeester geeft hij op R. Bessem uit Zutphen (1753-1804).

[p. 262]

dingen van kleeding, zeden en gewoontes in de Bataafsche Republiek met den aanvang der negentiende eeuw zou produceren.⁵

Op 19 november 1795 kocht Maaskamp zowel het poorterschap als het lidmaatschap van het schildersgilde. Het meesterboek vermeldt hem als ‘konstschilder’, maar schilderijen van zijn hand zijn niet bekend.⁶ Weliswaar staat op een van zijn eerste prentuitgaven, een portret van H.W. Daendels uit 1795: ‘E. Maaskamp pinxit’ - C.H. Hodges sculpsit', maar dit is een mystificatie die nog op verklaring wacht. Het originele portret is zonder twijfel door Charles Howard Hodges geschilderd. Deze merkwaardige handelswijze herhaalt zich nog eens met het portret van admiraal J.W. de Winter uit 1796.⁷

Ch.H. Hodges, Mr. Herman Willem Daendels, 1795; l.o.: E. Maaskamp pinxit, r.o.: C.H. Hodges sculpsit, Amsterdam, bij E. Maaskamp. Rijksmuseum, Amsterdam

Hodges heeft hier kennelijk geen bezwaar tegen gehad, want de samenwerking tussen hem en Maaskamp zou nog een tijd duren en gezamenlijke uitgaven opleveren als de mezzotinten naar Rembrandts Scheepsbouwmeester en Gabriel Metsu's Haringvrouwtje, beide uit 1802. Deze prenten vallen op, niet alleen vanwege Hodges; meesterlijke graveerkunst, maar ook om de precieze weergave van het origineel en het enorme formaat, bijna de ware grootte van het schilderij. Een koperen plaat van deze afmetingen en een hiervoor geschikte drukpers konden toen eigenlijk alleen door Engeland geleverd worden. Een dergelijke uitgave vergde een fikse investering, een goede verkooptactiek was dus geboden. Maaskamp verstond deze kunst beter dan de meeste van zijn collega-prentdrukkers. Zo onderscheiden zijn advertenties zich door de competitieve toon, uitvoerige explicaties en lange stoklijsten - normale praktijken in de boekhandel maar voor prentdrukkers nog ongewoon. Betrof het kostbare uitgaven, zoals de genoemde reproductieprenten, dan werd ook gezorgd dat er een

5 Voor Kuyper en Pieneman zie J. Knoef, Tusschen rococo en romantiek, 's-Gravenhage 1943, respectievelijk p. 63-79 en 93-111.

6 saa, Arch. 366, nrs. 1405-1408.

7 B. Houthakker, ‘Charles Howard Hodges. Een Engelsch kunstenaar in Nederland 1788-1837’, Maandblad voor beeldende kunsten 3 (1926), p. 330-331, vermoedt dat er een politieke oorzaak heeft meegespeeld en dat het ‘Maaskamp pinxit’ een manier was om opdrachten binnen te krijgen. Verder vermeldt Houthakker dat hij een proefdruk heeft van het portret van De Winter waarop met de pen staat geschreven ‘peint et gravé’ par C.H. Hodges à la Haye 1791'. A.C.A.W. van der Feltz, Charles Howard Hodges 1764-1837, Assen 1982, gaat niet in op deze kwestie. Aangezien de auteur van dit artikel nog bezig is met haar dissertatie over Evert Maaskamp houdt zij zich aanbevolen voor goede adviezen met betrekking tot deze zaak.

[p. 263]

Ch.H. Hodges naar G. Metsu, Het haringvrouwtje, 1802. Rijksmuseum, Amsterdam

eerste proefdruk ging naar de Raad van Binnenlandse Zaken in Den Haag. De begeleidende brieven geven precies weer waar het Maaskamp, en in dit geval ook Hodges, om te doen was: ‘de graveerkonst in eene tot dus verre hier te Lande minder uijtgeoeffende manier voorttezetten, en den roem van 't vaderlandsch penceel te helpen verbreiden’ en: ‘kunstvoortbrengselen [produceren] die de natie eer aandoen - en alle wansmaak vernietigen’.⁸

Dat deze ambities mooi aansluiten bij een van de belangrijkste agendapunten van de Bataafse Republiek, de culturele natievorming, was natuurlijk geen toeval.⁹ Maaskamp en Hodges hoopten op een ‘blijk van goedkeuring’ - intekening bedoelden zij - want dat ‘zoude niet weinig tot aanmoediging strekken der verdere pogingen van deezen aart’.¹⁰ Met de overheid als eerste intekenaar volgde de rest vanzelf, zoals Maaskamp had ervaren met de allegorische prent Vrede, op de in 1802 gesloten Vrede van Amiens, gegraveerd door Louis Portman naar een schilderij van Jaques Kuyper. Binnen de kortste tijd meldden zich driehonderd intekenaren, en dat getal zou gemakkelijk kunnen oplopen tot duizend, aldus de uitgever in zijn bedankbrief aan Den Haag. Prompt stuurde hij een nieuwe prent getiteld Oorlog, ook weer ontworpen door Kuyper en bedoeld als pendant van de Vrede.¹¹ Maar of Binnenlandse Zaken opnieuw heeft ingetekend, of inging op het aanbod van de genoemde reproductieprenten, is uit de correspondentie verder niet op te maken. Waarschijnlijk had de regering door het hervatten van de oorlog wel wat anders aan het hoofd.

8 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, nr. 478 (brief van Hodges aan de Raad van Binnenlandse Zaken d.d. 15 oktober 1802) en nr. 480 (brief van Maaskamp aan de Raad van Binnenlandse Zaken d.d. 14 december 1802).

9 Zie voor de culturele natievorming in deze periode N.C.F. van Sas, De metamorfose van Nederland. Van oude orde naar moderniteit 1750-1900, Amsterdam 2004, p. 67-161.

10 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, nr. 478 (zie noot 8).

11 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, nr. 475 (brief van Maaskamp aan de Raad van Binnenlandse Zaken d.d. 31 juni 1802) en nr. 476 (brief van Maaskamp aan de Raad van Binnenlandse Zaken d.d. 5 augustus 1802). De prent Vrede werd ‘in couleur met lijst en glas’ door Maaskamps bediende in Den Haag bezorgd, en kreeg een plaats in de raadszaal.

[p. 264]

L. Portman naar J. Kuyper, Vrede, opgedragen aan den Raad van Binnenlandschen Zaaken der Bataafsche Republiek door E. Maaskamp, 1802. Amsterdam, bij E. Maaskamp. Atlas van Stolk, Rotterdam

Steun of geen steun, Maaskamp hield vast aan de ingezette koers. In 1803 verschenen de twee Afbeeldingen van de schoonste runderen en schaapen hier te lande, ontworpen en geëtst door Pieter Gerardus van Os (1776-1839), die hiermee voor het eerst zijn bijzondere talent in dit genre demonstreerde. ‘Dit nieuwe voordbrengsel van vaderlandsche kunst’ was aantrekkelijk geprijsd, want ‘naauwlijks op de helft gebragt van dien voor soortgelijke buitenlandsche printen.’¹² Datzelfde jaar timmerde Maaskamp nogmaals aan de weg met de eerste vier prenten van de bijzondere serie Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoonten: stippelgravures door Louis Portman naar ontwerpen van Jaques Kuyper, gedrukt op de beste kwaliteit velijn, onder supervisie van Jan Willem Pieneman handmatig ingekleurd en voorzien van een Nederlandse en Franse toelichting. Samen met de Londense firma Colnaghi & Sons werd direct ook een Engelse editie uitgebracht. De totale serie van 24 prenten vertoont een kleurige parade van op hun paasbest uitgedoste boeren, vissers en kleine burgers, afkomstig uit alle delen van het land. Zij zien er allemaal anders uit, maar juist deze verscheidenheid, schrijft Maaskamp in zijn advertentie, is typisch voor Nederland. Hij daagt de ‘deskundigen’ uit te beslissen ‘of dit werk in kunstmatigheid en accuratesse niet alles overtreffe, wat men van dezen aart van buitenslands gezien heeft.’¹³

De kostuumserie sloeg onmiddellijk aan. Recensenten prezen haar aan bij de ‘beschouwer der volkszeden’, bij de wetenschapper in de ‘staat en volkerenkunde’ en bij de kunstliefhebber, vooral vanwege het ‘naive en eigenaardige’ en de humor in het uitbeelden van de karakteristieke types. Ook het nationaliteitsbesef van de Nederlanders was gediend met een betere bekendheid met deze kostuums; zij herinneren immers aan de ‘vaderlandsche ernsthaftigheid die den vreemdeling voor den Hollanders eerbied inboezemt.’ De uitgever wordt gecomplimenteerd omdat hij het toch maar heeft aangedurfd in oorlogstijd iets

12 A. Saakes, Lijst van nieuw uitgekomen boeken, november 1803.

13 Bericht van E. Maaskamp, te Amsterdam bij de tweede aflevering van de klederdragten, [costumes] gewoonten en zeden van de inwooners der Bataafsche Republiek, [1804], prospectus, Universiteitsbibliotheek Amsterdam, collectie kvb, personalia nr. AA5032. Zie voor deze kostuumserie E. Koolhaas-Grosfeld, ‘Een nieuw beeld van Nederland. Nationale identiteit in prent’, in J. Kloek en W. Mijnhardt, 1800. Blauwdrukken voor een samenleving, Den Haag 2001, p. 371-388. Voor de vele herdrukken van de serie zie W.J.A. Arntz, ‘Maaskamp's books of costume-prints’, Quaerendo 1 (1971), p. 9-12 en idem Quaerendo 5 (1975), p. 263-264. Zie ook J. Landwehr, Studies in Dutch books with coloured plates published 1662-1875, Den Haag 1976, 57-62.

[p. 265]

nieuws te ondernemen.¹⁴ Reden genoeg dus voor Maaskamp om het succes verder uit te breiden. Het kwartoformaat van de originele kostuumserie werd tot een handzaam octavo-formaat verkleind om te kunnen dienen als illustratie van weer een nieuwe uitgave die op stapel stond: de Reis door Holland, een beschrijving van heel Nederland in briefvorm.

D. de Koning ad viv. del., J. Kuyper direx., L. Portman sculp., Boer en boerin van Zuid-Beveland, 1804. Uit: Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoonten [...], 1804-1807, Amsterdam, bij E. Maaskamp en Londen, bij Colnaghi & Co. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Q. van Amelsvoort ad viv. Del., J. Kuyper direx., L. Portman sculp., Boer en boerin uit de omgeving van 's-Hertogenbosch, 1805. Uit: Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoonten [...], 1804-1807, Amsterdam, bij E. Maaskamp en Londen, bij Colnaghi & Co. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Verlenen de kleurige etnografische prenten dit reisboek al een bijzonder karakter, minstens zo opvallend zijn de aquatinten in bister met afbeeldingen van grafmonumenten, standbeelden en topografische gezichten. De kunstenaar, Gerrit Jan Michaëlis (1775-1857), gebruikte hierbij een speciale doordruktechniek waarbij toonvlakken werden verkregen zonder dat er gearceerd of gestippeld hoefde te worden. Deze techniek met zijn schilderachtige effect was in Nederland nog niet eerder toegepast voor boekillustraties.¹⁵ De prenten dienen duidelijk als ondersteuning van het reisverslag en zijn dus een essentieel onderdeel van het boek. Dat Maaskamp zijn nieuwe prenten langs deze weg wilde verspreiden was zo gek nog niet. Reisboeken behoorden immers tot de populairste literaire genres van zijn tijd. Maar wellicht had hij ook nog iets anders in gedachten. Misschien hoopte Maaskamp zo te vermijden dat zijn prenten straffeloos werden gekopieerd. Nederland kende sinds 1803 de landelijke wet voor de boekhandel, die beschikte dat het kopijrecht toekwam aan de uitgever of aan de ‘opsteller’ van een boek, degene die de opdracht had gegeven tot het maken van een boek.¹⁶ Prentuitgevers daarentegen genoten sinds de opheffing van de gilden en het privilegesysteem geen enkele wettelijke bescherming meer, tot grote ergernis van Maaskamp, zoals we nog zullen zien.

14 Recensies in de Schouwburg van in- en uitlandsche letter- en huishoudkunde, 1805, I, p. 39-44, de Hedendaagsche vaderlandsche bibliotheek, 1805, I, p. 344-345 en 787-788 en de Algemeene konst- en letterbode, 1806, II, p. 92-94.

15 A. Stijnman, ‘De ets en de gravure’ in J. de Zoete (red.), De techniek van de Nederlandse boekillustratie in de negentiende eeuw, Amstelveen 1995, p. 41-42.

16 C. Schriks, Het kopijrecht (16^e-19^e eeuw), Zutphen 2003, p. 320-329.

[p. 266]

G.J. Michaëlis, Mausolée de Michiel de Ruiter, fils d'Adrien dans l'église neuve à Amsterdam. Uit: Reis door Holland, in 1806 en 1807, Amsterdam 1808, bij E. Maaskamp. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

Een boek voor de koning

In december 1806 ligt het eerste deel, Reis door Holland, in het jaar 1806, op de toonbank. ‘Naar het Fransch’ vermelden de advertenties, maar dit werd al direct betwijfeld, temeer daar de anonieme auteur laat doorschemeren een Duitser te zijn die voor handelszaken in Nederland is.¹⁷ Een van de recensenten vermoedt dat het om een verkooptruc gaat, het is immers een feit dat men ‘gaarne het oordeel van een vreemdeling over onze zeden, gebruiken en merkwaardigheden leest’.¹⁸ Nog geen jaar later was er overigens een Franse editie gereed, Voyage par la Hollande fait dans l'année 1806, met een opdracht aan de koning door de uitgever met inkt ondertekend.¹⁹

Dat Maaskamp het boek zelfheeft geschreven, zoals meestal wordt aangenomen, is niet waarschijnlijk, eenvoudigweg omdat zijn taalbeheersing onvoldoende was. Wel is aannemelijk dat Maaskamp de ‘opsteller’ is geweest en ook een zekere inhoudelijke inbreng heeft gehad. Allereerst wijst het gebruik van de kostuumprenten en de bijbehorende beschrijvingen natuurlijk in Maaskamps richting. Bovendien geeft de ‘Duitse’ reiziger hoog op van de eigentijdse Nederlandse prentkunst en maakt hij reclame voor enkele recente prenten uit Maaskamps fonds, met name die van Kuyper en Hodges.²⁰ Dat dit boek meer aandacht besteedt aan de omgeving van Vollenhove dan enige andere reistekst zou ook een aanwijzing kunnen zijn. Er wordt in vriendschappelijke termen geschreven over de gebroeders

17 Leydsche Courant, 5, 22, 24, 26 en 31 december 1806; Oprechte Haarlemsche Courant, 20 en 23 december 1806. Er kwamen twee vervolgdelen: Reis door Holland in 1806 en 1807 [1808] en Reis door Holland in de jaren 1807-1812 [1812] Hier verder geciteerd als Reis door Holland I, II of III. Van het eerste deel verscheen in 1808 een Duitse editie.

18 Hedendaagsche vaderlandsche bibliotheek, 1807, deel I, p. 463-473.

19 Met inkt ondertekend zijn de door mij bekeken exemplaren in de Koninklijke Bibliotheek en in de Universiteitsbibliotheek Leiden. De complete Franse editie werd uitgebracht ca. 1812.

20 Reis door Holland, I, p. 214-217.

[p. 267]

Jan Arend en Carel de Vos van Steenwijk, die landgoederen bezaten bij Vollenhove en als oud-patriotten inderdaad bekenden van de familie Maaskamp geweest kunnen zijn.²¹

Opmerkelijk aan de Reis door Holland is de positieve reactie op de politieke actualiteit. Dé grote gebeurtenis in 1806 is natuurlijk de opheffing van de Republiek en de komst van de monarchie. De ‘Duitse’ reiziger begroet deze verandering door met alle égards afscheid te nemen van het ‘zieltogende republicanisme’, het ‘foederalisme’ en de verdeelde kerk aan te wijzen als oorzaken van de achteruitgang op alle gebied, en de hoop uit te spreken dat het ‘nieuwe bewind’ meer ‘inwendig vermogen’ heeft om noodzakelijke veranderingen door te voeren dan de vorige regering.²² Wat is dit anders dan een loyaliteitsverklaring aan Lodewijk Napoleon en diens voornemen om de nationale eenwording met kracht te bevorderen? Het nieuwe bewind wordt geadviseerd om alle mogelijke middelen ‘om op de geest des volks te werken’ te baat te nemen, zoals ‘de verheffing der bouwkunst, bedevaarten naar de praalgraven [...], aanleg van zee-scholen, strijd spelen te water, bescherming van inlandsche fabrieken en duizende andere middelen meer’.²³ Dergelijke grootscheepse vormen van cultureel-nationalisme krijgen in de Reis door Holland alvast gestalte op papier. Zo worden de Nederlandse geschiedenis en haar helden en heldinnen opgehemeld, wordt de Amsterdamse zeevaartschool bejubeld als kweekvijver van nieuwe helden, en Rembrandt bewierookt; ‘statistieke’ beschrijvingen van de landbouw, nijverheid en industrie tonen de zwakke en sterke kanten van het land; de verscheidenheid van lokale culturen wordt als typisch Nederlands voor het voetlicht gebracht en, last but not least - het hele land wordt beschreven, tot en met een uithoek als Schokland, bij Vollenhove.²⁴

Dit oproepen van de unificerende krachten in de samenleving herinnert in veel opzichten aan de democratische patriottenbeweging uit de tijd van de Bataafse Republiek. Isaac Jan Gogel, Willem Anthony Ockerse, Pieter Vreede, Wijbo Fijnje - het waren niet de minsten die zich na enig aarzelen achter Lodewijk Napoleon schaarden, in de verwachting dat onder een verlichte autocratie eindelijk de gewenste hervormingen doorgevoerd konden worden.²⁵ Sommigen lieten zich ook opnemen in de Orde van de Unie, Lodewijks ridderorde die overigens in de Reis door Holland wordt begroet als een geschikte maatregel ‘om door middel van afzonderlijke personen eenen nationalen geest te vormen’.²⁶ Het lijkt er dus op dat achter onze reiziger een voormalig democratisch gezinde Bataaf schuil gaat. Dat ook Maaskamp zich kon vinden in het streven naar nationale eenheid spreekt voor zich. Hij had de versterking van de Nederlandse identiteit als het ware tot handelsmerk gemaakt - uit idealisme, commercieel inzicht of een combinatie van de twee. Verder begreep hij natuurlijk goed dat een daadkrachtige eenheid van bestuur nodig was om zijn wens in vervulling te doen gaan: een nationale wet die de nadruk van prenten verbiedt. Zijn hoop was dus op Lodewijk Napoleon gevestigd.

De Voyage par la Hollande fait dans l'année 1806 was nog niet uit of Maaskamp ondernam stappen om het reisboek onder de aandacht van de koning te brengen.²⁷ Hij richtte zich tot de directeur-generaal der Wetenschappen en Kunsten, Johan Meerman, met de vraag ‘op wat wyze ik hetselve aan zijn Majesteit kan doen toekomen’. Hij wilde graag een exemplaar in een ‘fraaye band’ laten vervaardigen.²⁸ Als blijkt dat Meerman het boek wel aan de koning wil overhandigen, reageert Maaskamp verheugd maar ook wat verlegen met zichzelf: ‘Excusere mijn tog soo er in eenig formeelityt versuyming mogt syn daar ik in de costume daargelegen onkundig ben.’²⁹

Na tweeënhalve maand wachten vroeg Maaskamp de directeur-generaal beleefd of het verzonden boek wel was aangekomen en of de koning het ‘goedgunstig’ had aangeno-

21 Dat de vader van Evert Maaskamp in 1795 regent werd in Vollenhove betekent dat hij patriotsgezind was. Zie ook J. Westra van Holten, Vollenhove 1354-1954 en haar havezaten, Assen 1958, p. 123.

22 Reis door Holland, I, p. 9 en II, p. 7 en 191.

23 Ibid., II, p. 7.

24 Zie verder E. Koolhaas-Grosfeld, ‘Lodewijk Napoleon en de Nederlandse samenleving. Verwachtingen, plannen en projecten’, in Koolhaas-Grosfeld, op. cit. (noot 1), p. 7-37.

25 Th. Clemens, ‘Is de concentratie van macht onder koning Lodewijk een uitloper van het verlicht absolutisme?’, Documentatieblad Werkgroep Achttiende Eeuw, 49-50 (1981), p. 70-84.

26 Reis door Holland, II, p. 12. Voor de Orde van de Unie zie G. Sanders, ‘De ridderorden van Lodewijk Napoleon’, in Koolhaas-Grosfeld, op. cit. (noot 1), p. 37-63.

27 Aangekondigd in Saakes, op. cit. (noot 12), september 1807.

28 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 23 augustus 1807.

29 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 24 september 1807. Uit deze brief valt op te maken dat Maaskamp ook deel I van de Nederlandse editie aan Meerman had gestuurd.

[p. 268]

men.³⁰ Hij hoopte uiteraard op intekening. Een blijk van goedkeurig bleef uit en dat viel natuurlijk tegen, maar groter was de teleurstelling toen bleek dat Maaskamp als prentdrukker niet in aanmerking kwam om zijn producten te exposeren op de eerste nationale Tentoonstelling van Voortbrengselen van Volksvlijt die op 19 april 1808 in Utrecht haar deuren opende. Maaskamp had ruim 100 ‘groote gravuur stukken’ willen tonen, waaronder recent werk van Portman, Hodges, Dieterich en Van Senus. Kennelijk had Meerman hem doorverwezen naar de aanstaande Tentoonstelling van Werken van Levende Meesters, maar dat was niet wat Maaskamp wilde. ‘Ik blyf sustineren’, aldus zijn brief aan Meerman, ‘tot dat vak te behooren als fabriquen of entrepreneurs van koperen plaat gravures en het geen daarby behoort’ en niet tot ‘het vak van kunstenaars die nader hand yder op zij zelve met haar ygen stukken wetyveren.’³¹ Maaskamp had dus gehoopt als prentdrukker naar een prijs te dingen, maar met deze bedrijfstak had de tentoonstellingscommissie blijkbaar geen rekening gehouden.

30 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 13 december 1807. In de handgeschreven Catalogus der Eerste Koninklijke Bibliotheek te Amsterdam, de bibliotheek van Lodewijk Napoleon (Den Haag, Koninklijk Huisarchief), staat alleen deel II vermeldt, ‘Reys door Holland in 1806 en 1807’, en niet bij de luxe gebonden, maar bij de ingenaaide boeken. Zie voor deze bibliotheek L. Sloos, ‘Een koning met liefde voor het boek. De bibliotheek van Lodewijk Napoleon’, Jaarboek voor Nederlandse boekgeschiedenis 13 (2006), p. 121-138.

31 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 28 april 1808.

Wettelijke bescherming voor de prentdrukker

‘Het sal myn aangenaam syn als Uedele in deze stad komende myn het genoegen doe van myn Etablissement van in het vak van plaat of graveerkunst gelieve te besigtigen. Ik gelooft alleen in dit land die te syn, die in het tegenwoordige in dese smaak van kunst van dit lant het leven [...] gegeven heb.’³²

Titelpagina van Le voyageur dans les Pays Bas Unis, Amsterdam 1815, bij E. Maaskamp, met afbeelding van het huis van de uitgever op de hoek Kalverstraat-Dam nr. 1. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

32 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 24 september 1807.

[p. 269]

Uit: Bloem-korfje voor de jeugd, 1808, Amsterdam, bij E. Maaskamp. Universiteitsbibliotheek Amsterdam

Was Meerman op deze uitnodiging van Maaskamp ingegaan, dan had hij de schaalvergroting, modernisering en commercialisering die in het prentbedrijf aan de gang was met eigen ogen kunnen aanschouwen. Voor Maaskamp verliepen de zaken zó voorspoedig dat hij in 1805 zijn bedrijf kon verplaatsen van de Kalverstraat nummer 18 naar de toplocatie op de hoek Kalverstraat-Dam nummer 1.³³ Hij had daar zijn concurrent Christiaan Josi als directe buurman, zoals blijkt uit de beschrijving van het panorama van Amsterdam in 1805 dat op initiatief van de uitgever P.J. Uylenbroek op het Leidseplein was opgericht: ‘Een oplettend beschouwer onderscheidt op den Dam staande, koffijhuizen, restaurateurs, boekwinkels, e.z.v., tot dat het oog stuit op de beiden prachtige prentwinkels van Josi en Maaskamp, op den hoek der Kalverstraat [...].’³⁴ De twee uitgevers hadden ieder een ruim assortiment aan buitenlandse, vooral Engelse prenten te koop, die zij tegelijkertijd met hun eigen producten probeerden te beconcurreren. Josi hield dit niet lang vol. Uit ergernis over de anglomanie van de Nederlandse klanten schakelde hij al snel over op de handel in oude prenten en vertrok uiteindelijk in 1819 naar Londen.³⁵ Maaskamp kende hetzelfde probleem, maar wist zich met een originele en succesvolle serie als de Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoontes beter bewapend. Hij ondervond meer moeilijkheden van de praktijken van malafide prenthandelaren - ‘lage mensen’, zoals hij schrijft, die zodra er een nieuwe gravure is gemaakt, ‘door slinksche bedriegerij’ een afdruk weten te bemachtigen, ermee buiten de stad langs de deuren gaan, de mensen met mooie verkooppraatjes tot intekening bewegen, om hen dan later een ‘elendige copie’ op te kunnen dringen.

Deze misstand kan alleen met steun van de overheid worden aangepakt. En zo richt Maaskamp zich in april 1808 tot Meerman, ‘om reden dat er geen wet in ons vak is omtrent het uitgeven van kooperen gravuur platen’ terwijl wat hij met zijn vak doet toch ‘seer intresant en voordelig voor de Maatschappy is, welken meer dan 100 werksamen mensen hun bestaan geeft.’ Het lijkt hem dan ook niet meer dan redelijk: ‘dat op de uytgave van een koperen kunstplaat dezelve regt en eygendom op mag zijn als op gedrukt boekwerk.’³⁶

Al vaak had hij met Hodges gesproken, voegt Maaskamp eraan toe, over ‘het schandelijk discouragement in het vak van schoone konsten dat door de wet geheel vernegliseert is en dus nooyt hier in het land eenige progres sal maken’.³⁷ Zou hij geweten hebben dat Hodges vier maanden tevoren een soortgelijk verzoek aan Meerman had gericht? Hodges had het idee geopperd de prentuitgevers net als in Frankrijk te verplichten van iedere nieuwe prent één exemplaar bij de Koninklijke Bibliotheek te deponeren. Niet alleen kreeg de directeur-generaal dan een overzicht van de nieuwe uitgaven, maar ook kon zo'n bibliotheekexemplaar voor de prentuitgever dienen als bewijs van eigendom. Een uitgever heeft tegen-

33 Voor 20.000 gulden kocht hij het zesriende-eeuwse huis ‘De Vergulde Ploeg’. saa, Kwijtscheldingen 8 B 3^e bundel folio 47. Voor de geschiedenis van dit huis zie C.J. Gimpel, ‘Het grondgebied van de Grote Club’, Jaarboek Amstelodamum 11 (1913), p. 119-139.

34 P.J. Uylenbroek, Beknopte beschrijving der voornaamste gebouwen binnen de stad Amsterdam en der omliggende streeken en dorpen; ter verklaring van het Panorama van gemelde stad, Amsterdam 1805, p. 20. Dit panorama werd geschilderd door C. de Kruijf en W. Uppink.

35 Over hoe moeilijk het was om de Nederlandse klanten van hun vooroordelen tegen de Nederlandse prentkunst af te helpen heeft Josi zijn hart gelucht in de ‘Discours préliminare’ bij zijn Collections d'imitations de dessins d'après les principaux Maîtres Hollandais et Flamands, commencée par C. Ploos van Amstel, continué [...] par C. Josi, Londen 1821, p. XIV-XV. Zie over Maaskamp en Josi ook B. Broos en E. Koolhaas-Grosfeld, ‘Evert Maaskamp (1769-1834), Rembrandtbiograaf van het eerste uur, verguisd en vergeten’, Kroniek van het Rembrandthuis, (2004), nr. 1/2, p. 41-47.

36 mmw, Archief Meerman, brief van Maaskamp aan Meerman, d.d. 28 april 1808.

37 Ibid.

[p. 270]

woordig immers geen enkel ‘privilegie of securiteit’ dat zijn werken niet gekopieerd worden, aldus Hodges.³⁸

Meerman heeft direct actie ondernomen. Reeds op 18 juni 1808 kreeg Lode wijk Napoleon het probleem voorgelegd en nog voor het eind van het jaar kreeg de landelijke wet op de boekhandel een ampliatie waarin het eigendomsrecht inzake de graveerkunst geregeld werd.³⁹ Ongetwijfeld tot groot genoegen van Hodges en Maaskamp. Erkenning voor hun initiatief hebben zij nooit gekregen. Hun namen staan in de ministeriële stukken niet vermeld waardoor het in de geschiedschrijving lijkt alsof de landelijke wettelijke bescherming van de graveurs geheel aan Meerman te danken is. Dat is bij dezen dus gecorrigeerd.

38 mmw, Archief Meerman, brief van Hodges aan Meerman, d.d. 17 december 1807. Meerman had Hodges verzocht om zo'n overzicht van nieuwe prentuitgaven, waarschijnlijk t.b.v. de Jaarboeken van Schone Kunsten en Wetenschappen in opdracht van Lodewijk Napoleon te schrijven.

39 Bij Koninklijk Besluit van 3 december 1808. na, Staatssecretarie tijdens koning Lodewijk Napoleon, brief van het Ministerie van Justitie en Politie aan de koning, d.d. 28 juni 1808 en van de koning aan het Wetgevend Lichaam, d.d. 18 juli 1808. Als bij kb van 22 april 1809 de depotplicht wordt verscherpt blijkt dat zij sindsdien ook geldt voor plaatwerken, land- en zeekaarten. Zie verder C. Schriks, op. cit. (noot 15), p. 345-347.

Koninklijk prentdrukker

Wat voor indruk zou Maaskamp met zijn brieven op Meerman hebben gemaakt? Dat vaak onbeholpen taalgebruik, het kordate handschrift, de hoge eigendunk - de Haagse aristocraat had zich in elk geval niet snel geroepen gevoeld een bezoek af te leggen aan het prentbedrijf in Amsterdam. Maar dan bereikt hem via de koning begin mei 1808 een rekest waarin Maaskamp vraagt begunstigd te worden met een ‘brevet van Koninglijk Kunsthandelaar voor het geen tot het vak van gravuuren en plaatdrukken betrekkelijk is’.⁴⁰ Meerman wil nu toch wel het naadje van de kous weten. Hij verzoekt de Amsterdamse burgemeester Wolters van de Poll om nadere uitleg, die dat weer aan Maaskamp doorgeeft. En zo gaat er dan een uitvoerige beschrijving van het prentbedrijf naar Den Haag, vergezeld door een aanbeveling van Wolters van de Poll. Die spreekt ook van een in Nederland uniek bedrijf, dat alle aanmoediging verdient.⁴¹ Hoogstwaarschijnlijk heeft Maaskamp voor deze belangrijke brief iemand in de arm genomen die netjes kon formuleren en schrijven; hij laat zichzelf aanduiden in de derde persoon, als ‘de ondernemer’. Hieronder volgt een verkorte weergave van het rekest.

Amsterdam, 31 mei 1808
Op verzoek van Zijne Excellentie, Mr. J. Meerman, laat de ondernemer allereerst weten dat in zijn plaatdrukkerij niets wordt gedrukt dan alleen ‘eigen zaaken, die voor des ondernemers rekening worden gegraveerd en uitgegeven’. Sinds een jaar of twaalf is hij bezig een ‘kunstvak’ tot bloei te brengen dat voordien in dit land nagenoeg niet bestond, door bekwame kunstenaars aan te moedigen en kosten noch moeite te sparen om het vak tot perfectie te brengen. Daarbij legt hij zich speciaal toe op de nieuwste grafische technieken als de gepointilleerde manier, de mezzotint en de aquatint, ‘mitsgaders die van Zwitsersche landschappen in kleuren te doen vervaardigen’.⁴²
De ondernemer benadrukt dat het hem nooit alleen om zijn eigen voordeel te doen is geweest. Van meet af aan stond hem het belang voor ogen zowel van de kunstenaars die bij hem werk zouden vinden, als van het vaderland, dat de sommen geld kon behouden die anders voor dit artikel naar het buitenland verdwenen. In de tijd dat hij begon, zo weet de ondernemer, werden in Londen nog gravures geproduceerd die alleen bedoeld waren voor de Nederlandse markt.⁴³
De grote voorkeur van het Nederlandse publiek voor Engelse prenten was nog maar een van de obstakels die de ondernemer op zijn weg had

40 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, inv. nr. 907.

41 mmw, Archief Meerman, brief van Wolters van de Poll aan Meerman, d.d. 31 mei 1808.

42 Dit laatste waarschijnlijk naar het voorbeeld van de gekleurde prenten in de Vues remarquables des Montagnes de la Suisse, een uitgave uit 1785 waaraan Franse en Zwitserse kunstenaars meewerkten.

43 Maaskamps klacht over de voorkeur voor Engelse prenten herinnert behalve aan Josi, ook aan het felle relaas van E.M. Engelberts, ‘Onderzoek naar de oorzaken van het verval der schilderkunst in Nederland’, Nieuwe vaderlandsche bibliotheek 1798, tweede stuk, p. 212-222, 258-266 en 324-329. Zie hiervoor B. Gerlagh en E. Koolhaas-Grosfeld, Egbert van Drielst 1745-1818, Zwolle 1995, p. 120-122.

[p. 271]

aangetroffen. Hij had ook veel te lijden gehad van de revolutionaire tijden waarin van overheidswege niets te verwachten viel voor de bescherming van de kunsten en de kunstenaars. Bijzonder ergerlijk waren verder de Italiaanse kooplieden en winkeliers, die deze ‘commercietak’ vrijwel geheel in handen hadden. Zij waren in de gelegenheid vreemde kunstwerken met grote winsten te verkopen, terwijl de ondernemer door de langdurige oorlog en korte vrede nauwelijks de kans kreeg zijn prenten in het buitenland af te zetten.⁴⁴
Na deze introductie volgt een nadere uitleg over het bedrijf De ondernemer heeft aan zijn eigen huis een magazijn en een plaatdrukkerij met vier grote plaatdrukpersen die het hele jaar door onophoudelijk draaien. Eén daarvan heeft hij in Londen laten maken volgens een geheel nieuwe constructie, die hij vervolgens ook op de andere drukpersen heeft toegepast. Dankzij deze investering was hij als eerste en enige drukker in Nederland in staat de moeilijkste technische innovaties, zoals het drukken in kleuren in te voeren. Behalve grote prenten, in kleuren of zwart-wit, worden op deze persen ook allerlei geografische kaarten gedrukt, en verder ‘adres-, naam- en invitatiekaartjes, als ook basreliefs, etiquettes, borduur-modellen, vignettes, etudes, principes voor de jeugd en al het geen onder de prent- en plaatdrukken begrepen is’. Bij zijn drukkerij heeft de ondernemer ook een fabriek van vergulde lijsten en glazen en alles wat verder nodig is voor het ‘encadreren’ van zijn ‘kunstplaten’.
Vervolgens wordt het maatschappelijk belang van de onderneming uit de doeken gedaan. Behalve de 24 mensen die in de drukkerij en het magazijn werken, houdt de ondernemer buitenshuis het gehele jaar nog eens vijftien ‘kunst- en lettergraveurs’ aan het werk, zestien ‘kleurders van kleine objecten’, twintig lijstenmakers en vergulders, acht glazen-email-leerders en acht ‘reisbedienden’ die zorgen voor de afzet van de prenten buiten Amsterdam. Bovenop deze 91 werknemers komen dan nog de boekbinders en -drukkers die hij voortdurend van werk voorziet, en de kunstenaars die aanhoudend tekenen, schilderen, papier kleuren, schrijven en vertalen voor zijn bedrijf. Sommige van hen krijgen jaarlijks f3000 à f4000 betaald.
Om een globale indruk te geven van de omzet van dit bedrijf - ‘hoedanig een er nooit te voren in dit land bestaan heeft, en alzo niet genoeg bekend is of begrepen wordt’, staat er veelbetekenend - geeft de ondernemer wat getallen: jaarlijks levert hij vijf à zes grote platen van f1000 à f2000, twaalf stuks van f2000 à f5000 en zestig stuks van f30 à f100 of f150, en tot slot een stuk of vierhonderd kleine plaatjes voor allerhande drukwerkjes.
Tot slot benadrukt de ondernemer dat hij met alle moeite en vlijt geen ander doel beoogt dan ‘als een nuttig burger door zijne werkzaamheid het zijne tot welzijn der maatschappij toe te brengen’. Hij hoopt dan ook zich ‘door Zijne Majesteit met de bezorging van deze objecten voor het Hof vereerd te mogen zien; te meer daar...’ - en hier komt Maaskamps realiteitszin om de hoek kijken - ‘te meer daar de ondergetekende bovendien mede sterk gesorteerd is in de nieuwste en beroemdste kunstprenten van de beste Fransche, Engelsche, Duitsche en Italiaansche meesters, waarvan insgelijks

44 Het is goed mogelijk dat Maaskamp doelt op de firma van de Remondini's, die ca. 1800 actief was in heel Europa. Zie A.W.A. Boschloo, The prints of the Remondinis, Amsterdam 1998. Verder hadden de Italiaanse gebroeders Frans en Pieter Buffa een zaak in de Kalverstraat, maar het lijkt mij niet waarschijnlijk dat zij worden aangevallen omdat hun bedrijf in één adem met die van Maaskamp en Josi lovend wordt vermeld in de Reis door Holland I, p. 165-166. Dit betekent overigens dat de zaak van Buffa al in 1806/1807 in de Kalverstraat gevestigd was, en niet eerst in 1808 zoals vermeld in D. Kouwenaar, Tussen Dam en Muntplein. De levensgeschiedenis van de Kalverstraat, z.p. 1950, p. 83-86. Zie voor de firma Buffa J.F. Heijbroek, ‘Van eenvoudige prentenkoopman tot gerenommeerde kunsthandelaar: Frans Buffa & Zonen in Amsterdam (ca. 1785-1951), De Boekenwereld 23 (2006), p. 50-67.

[p. 272]

door den ondergetekenden een uitgebreid Magazijn aan zijn huis wordt gehouden, en alwaar alle objecten van vreemde kunstvoortbrengselen in dit vak, onmiddellijk na derzelver uitgaven ten spoedigste te bekomen zijn.’ Men kan als ondernemer nog zo idealistisch zijn, de klant is koning.

W. van Senus, La Coquetterie. Uit: Etrennes des muses aux graces, 1811, Amsterdam, bij E. Maaskamp. Universiteitsbibliotheek Amsterdam

Meerman was onder de indruk; men zou bijna kunnen spreken van een ‘kunstfabriek’, schrijft hij in zijn rapport aan de koning.⁴⁵ Overtuigd van de ‘importantie’ van Maaskamps bedrijf adviseert hij Lodewijk dan ook het predikaat ‘koninklijk’ toe te kennen, maar zonder daaraan te verbinden dat Maaskamp in het vervolg het monopolie zou hebben in de leveranties aan het hof Vanaf 5 juni 1808 mag Maaskamp dan de benaming voeren van ‘Koninglijke kunsthandelaar voor de plaat en graveerkunst’, wat inhoudt dat zijn uitgaven, mits ‘meerder voortreffelijk’, een ‘billijke voorkeur’ zullen genieten bij aankopen voor rekening van de koning, ‘doch zonder dat zulks egter op eenigerlei wijze als een uitsluitend voorregt zal kunnen worden beschouwd’.⁴⁶

Voor de koning zal bij de toekenning van het predikaat in elk geval het sociale en economische belang van het bedrijf zwaar gewogen hebben. Of Maaskamps uitgaven ook artistiek gesproken in de smaak vielen, valt te betwijfelen. Zo weten we dat de graveur Ch.D. Forssell, die als pensionaire met een koninklijke beurs in Parijs mocht studeren, niet zo'n hoge dunk had van zijn Nederlandse collega's. ‘On manie très bien en Hollande le burin et la pointe’, vertelt hij zijn supervisor Mirbel, ‘en cependant les graveurs y sont des ouvriers plutôt que des artistes parce qu'ils ignorent les connaissances fondamentales.’ Forssell vindt dat de Nederlandse graveurs de tekenkunst niet genoeg machtig zijn.⁴⁷ Tekenend is wellicht dat in de handgeschreven catalogus van Lodewijks bibliotheek in de rubriek ‘Plaatwerken’ niets uit Maaskamps fonds is te vinden. Onder ‘Romans en Mengelwerken’

45 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, inv. nr. 900.

46 na, Staatssecretarie tijdens Koning Lodewijk Napoleon, 1798-1811, inv. nr. 134.

47 na, Archief Binnenlandse Zaken 1795-1813, inv. nr. 911. Forssels woorden worden aangehaald in een brief van B. Mirbel aan J. Meerman, d.d. 8 mei 1808, dus precies in de tijd dat Meerman Maaskamps request in behandeling had. Zie ook Bergvelt, op. cit. (noot 1), p. 48.

[p. 273]

W. van Senus, De moeder, het kind en de geit, naar het schilderij van mej. Lorimier te Parijs. Uit: Almanach der musen en gratiën, 1810, Amsterdam, bij E. Maaskamp. Universiteitsbibliotheek Amsterdam

Uit: Elegantia, 1807, Amsterdam, bij E. Maaskamp. Koninklijke Bibliotheek, Den Haag

staat de ‘Costumes de la Hollande’ vermeld, de Franse editie van de Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoonten, en onder ‘Historien, levensbeschrijvingen, historische tableaux, schetsen, rapporten’ treft men de door Maaskamp uitgegeven platenatlas van de Zeehavens der Bataafsche Republiek met beschrijvingen door C. van der Aa.⁴⁸ Maar de fraai geïllustreerde kinderboekjes,⁴⁹ de smaakvolle almanakken en het luxe modetijdschrift Elegantia die Maaskamp als koninklijk kunsthandelaar produceerde, hebben ongetwijfeld hun weg gevonden naar de deftige clientèle in het gevolg van de koning.

Zijn eerste opdracht van overheidswege kreeg Maaskamp in 1812, toen het predikaat koninklijk zijn betekenis dus alweer verloren had. Het ging om de productie van de Nouvelle Carte des Departements de Hollande et des Departements circonvoisins de l'Empire, de kaart die de inlijving van Nederland bij het Franse keizerrijk bezegelde.⁵⁰ Geen vrolijk stemmende taak voor iemand die het vaderland altijd zo toegedaan was geweest. Daar staat tegenover dat de productie van de Reis door Holland en de Afbeeldingen van kleeding, zeden en gewoontes gewoon doorging, uitgaven die het nationaliteitsbesef van de Hollanders hooghielden. De kostuumserie is zelfs nog naar Parijs gestuurd als bijlage bij de Aperçu sur la Hollande, het statistisch verslag dat de Intendant van Binnenlandse Zaken, baron d'Alphonse, in opdracht van Napoleon samenstelde.⁵¹ Overigens heeft Maaskamp, mede dankzij het kopijrecht voor de prentdrukker, het monopolie op het gebied van dit soort kostuumprenten kunnen handhaven tot 1828. In dat jaar kwam zijn concurrent Frans Buffa en Zoonen met de serie Verzameling der kleederdragten in de noordelijke provincien van het koningrijk der Nederlanden, ontworpen door Hendrik Greeven, die eerder voor Maaskamp had gewerkt.⁵² De voorstellingen zijn overduidelijk geïnspireerd door de Afbeeldingen, al zijn ze naar de eisen van de tijd wat zoeter en romantischer. Maar waar de firma Buffa hem echt mee inhaalt is de techniek, het zijn gekleurde litho's. Aan deze innovatie heeft Maaskamp niet meer kunnen en waarschijnlijk ook niet meer durven meedoen. Hij was inmiddels 59 jaar, had zijn huis in 1821 met verlies moeten verkopen, en er waren geen nakomelingen die de zaak konden overnemen.⁵³

48 Koninklijk Huisarchief, Den Haag, Catalogus der Eerste Koninklijke Bibliotheek te Amsterdam. Zie ook noot 30.

49 Zie voor de kinderboeken in Maaskamps fonds P.J. Buijnsters en L. Buijnsters-Smets, Lust en lering: geschiedenis van het Nederlandse kinderboek in de negentiende eeuw, Zwolle 2001, p. 66-75.

50 na, Archief van Binnenlandse Zaken 1795-1813, nr. 930, Circulaire nr. 1352, dd. 24 maart 1812, van de intendant-generaal van Binnenlandse Zaken F.J.B. baron d'Alphonse, aan de prefecten van de verschillende departementen, dat hij van de gouverneur-generaal C. Lebrun de mededeling heeft ontvangen dat M. Maaskamp bezig is de nieuwe kaart te maken. De prefecten worden geacht Maaskamp van alle noodzakelijke informatie te voorzien.

51 Zie E. Koolhaas-Grosfeld, ‘Une nouvelle image des Pays-Bas: l'identité nationale par l'estampe’, Annales historiques de la Révolution française, 2001, nr. 4, p. 158-159.

52 In het buitenland werd de serie wel al snel gekopieerd. Zie I. Grunnill, ‘Dracht in prent. Nederlanse klederdrachtplaten 1770-1870’ in G. Arnolli e.a. (red.), Relaties: mode en streekdracht, jaargang 2000 van Kostuum, p. 177-184.

53 Het huwelijk van Maaskamp en Johanna Geertruid Cleban (1778- na 1834) bleef kinderloos; wel werd op 21 mei 1807 geboren Evertie, kind van Evert Maaskamp en Margreeta Steenwoude. gaa, doopregisters nr. 86, F116 (Noorderkerk), en over de verkoop van het huis (voor 18.000 gulden), saa, Arch. 18198, nr. 68.

[p. 274]

Gebruikte afkortingen:

na	Nationaal Archief, Den Haag
saa	Stadsarchief Amsterdam
mmw	Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag