De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 235]

Verschenen boeken

André Kraayenga, Marius Bauer 1867-1932. Oogstrelend Oosters, Zwolle, Bauer Documentatie Stichting en Waanders Uitgevers, 2007, 208 p., geïll., ISBN 90 400 8276 6, €34,95

Gelukkig is de kunstenaar die zich bij zijn leven mag verheugen in de belangstelling van een kunsthandelaar als Elbert Jan van Wisselingh en, na zijn dood, in de ijver en toewijding van de Bauer Documentatie Stichting. Die kunstenaar is Marius Bauer (1867-1932), de oriëntalist in de Nederlandse beeldende kunst, aan wie het Singer Museum in Laren in 2007 een mooie en soms verrassende tentoonstelling heeft gewijd, en over wie André Kraayenga een nieuwe biografie heeft geschreven. Zowel de tentoonstelling als het boek zijn initiatieven van de actieve Bauer Documentatie Stichting die zich sinds 1996 inspant om meer bekendheid te geven aan het werk van Marius Bauer, maar zich niet daartoe beperkt en ook onderzoek doet naar zijn werk én - met succes - probeert onbekend werk te vinden. Dat streven heeft in tien jaar tentoonstellingen in Zutphen, Woerden en Laren en enkele publicaties opgeleverd, en nu een monumentale biografie, waarin alle resultaten van het onderzoek van de vrienden van Marius Bauer zijn verwerkt. Een biografie is zelden het laatste woord, maar Kraayenga heeft met dit boek de actuele stand van het Bauer-onderzoek zo volledig en overtuigend bij elkaar gebracht, dat de liefhebbers van Bauer en zijn kunst voorlopig vooruit kunnen.

Marius Bauer is bekend van de sprookjesachtige schilderijen en etsen van het nabije en verre oosten, waar hij veel heeft gereisd, en de schetsen heeft gemaakt die hij thuis uitwerkte tot de doeken, aquarellen en prenten die tot 29 april in het Singer Museum te zien waren en in het boek zijn afgedrukt. Hij komt uit de biografie tevoorschijn als een zondagskind. Geboren in een redelijk welgesteld Haags gezin met een vader die als huis- en decorschilder een eigen bedrijf had en een moeder die een intelligente vrouw was met belangstelling voor kunst en cultuur. Marius heeft niet hoeven vechten om kunstenaar te mogen worden. Integendeel, het werd hem haast aangereikt, thuis, maar ook in de kunstwereld, eerst in Den Haag op de Academie en in het milieu van Pulchri Studio, en later in Bussum en Aerdenhout. Welke kunstenaar krijgt het aanbod van een bekende Amsterdamse kunsthandelaar om zijn fascinatie te volgen en - gesponsord - op reis te gaan, in het geval van Marius Bauer naar Istanbul? Daar heeft hij in 1888 op kosten van Elbert Jan van Wisselingh de schetsen gemaakt voor de etsen, waarmee hij zijn reputatie als liefhebber van alles wat met het oosten te maken had, heeft gevestigd. Bauer was niet de enige jonge kunstenaar die Wisselingh sponsorde, ook Breitner en Willem Witsen mochten zich in de gunst en de hooggespannen verwachtingen van de Amsterdamse kunsthandelaar verheugen. Hij was de gedroomde sponsor, want hij was royaal, jaagde zijn pupil niet op en liet hem artistiek zo vrij mogelijk. De enige voorwaarde die Van Wisselingh stelde was dat Bauer met ‘verkoopbare tekeningen’ terug zou komen. Dat is gelukt en waarschijnlijk heeft de sponsoring door Van Wisseling de artistieke carrière van Marius Bauer bepaald. Van Wisselingh heeft er overigens zelf ook wel bij gevaren, want Bauer had veel succes en heeft zijn hele artistieke leven voor en met Van Wisselingh gewerkt. Hij was met zijn oosterse etsen al snel een van de sterren van de Haagsche Etsclub die de grafische kunsten wilde bevorderen en dat met zoveel succes heeft gedaan dat de club zichzelf ophief, toen het doel was bereikt. Marius Bauer heeft in 1896 met een prent in De Kroniek, die een onmiskenbare navolging was van het Pantheon van de Fransman Nadar uit 1854, de club ten grave gedragen. ‘De Uitvaart van de Nederlandsche Etsclub’ was een van de 52 spotprenten die Bauer vanaf 1895 voor De Kroniek van Pieter Lodewijk Tak heeft ge-

[p. 236]

maakt. De Kroniek was een invloedrijk en politiek vooruitstrevend blad dat artikelen en kritieken publiceerde over alle vormen van kunst en wekelijks een losse gelithografeerde spotprent bij het blad voegde, zoals ook De (Groene) Amsterdammer dat deed. Marius Bauer was politiek een onbeschreven blad en dat heeft in 1896 geleid tot een boeiende en heftige polemiek in de Nederlandse kunstwereld, die de persoonlijke verhoudingen niet lijkt te hebben aangetast. Nadat hij met een ongewoon felle spotprent had uitgehaald naar de armoe in Rusland, schreef hij in 1896 vanuit Moskou voor De Kroniek een verslag van de kroning van tsaar Nicolaas ii, waarin hij jubelde over de pracht en praal van die gebeurtenis en de onmetelijke schoonheid van alles wat hij daar te zien kreeg. Hij had in zijn esthetische euforie de armoe vergeten, die hij eerder nog op het conto van het Russische tsarenregime had geschreven, en hij was daarmee de onbevangen veroorzaker van een polemiek tussen ‘socialisten en estheten’. Bauer was als satiricus geen blijver en stortte zich na enkele jaren geheel zich op zijn hoofdonderwerp: alles wat oosters was. Hij reisde naar het verre en nabije oosten, tekende, schilderde, aquarelleerde en etste, en schiep zo een groot en indrukwekkend, maar ook wat eenzijdig oeuvre. Hij werd geen Breitner of Witsen, maar wel een gedreven kunstenaar die met zijn eigen onderwerp veelzijdig omging.

Dat alles heeft André Kraayenga toegankelijk voor liefhebbers en verantwoord voor kunsthistorici beschreven. Zijn boek is niet alleen een lees- en kijkboek, maar ook, geheel in lijn met de doelstellingen van de Bauer Documentatie Stichting, goed gedocumenteerd en daarmee een bron van informatie voor wie van Bauer geen genoeg kan krijgen en meer wil weten. De auteur heeft dankbaar gebruikgemaakt van de collecties van het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, waaronder natuurlijk de rijke beeld-documentatie, maar ook de brieven van Marius Bauer en het archief van Kunsthandel Van Wisselingh. Kraayenga, de Bauer Documentatie Stichting en Uitgeverij Waanders hebben een schitterend boek gemaakt, maar mocht er nog een tweede druk komen, dan zou een index op geografische namen geen overbodige luxe zijn. Een boek over een man, wiens oeuvre het resultaat is van vele en verre reizen moet ook toegankelijk zijn op de namen van de landen en steden die hij heeft bezocht en getekend.

Henk Slechte

Gert Jan Bestebreurtje, Langendijk 6-8 te Vianen. Geschiedenis van het huis en zijn bewoners. Vianen 2006, 62 p., geïll, geen ISBN, te bestellen voor €10 excl. verzendkosten bij de uitgever, postbus 113, 4130 EC Vianen.

Ter gelegenheid van het vijfentwintig-jarig bestaan publiceerde antiquariaat Gert Jan Bestebreurtje een sympathiek, rijk geïllustreerd boekje. In een zestal hoofdstukken schetsen een viertal auteurs de geschiedenis van het voorname huis ‘Vrijburgh’ en zijn bewoners. Het huis is gelegen in het historische stadje Vianen, aan de Langendijk, waarheen het antiquarenechtpaar Bestebreurtje in 2003 vanuit Utrecht verhuisde.

[p. 237]

Voor lezers van De Boekenwereld is vooral het laatste hoofdstuk van belang, waarin antiquaar Gert Jan Bestebreurtje in kort bestek zijn opkomst en voortgang als gereputeerd antiquaar tot op heden schetst, daarbij steeds trouw terzijde gestaan door zijn vrouw Wilma. Het relaas beslaat inclusief fraai fotomateriaal slechts tien pagina's, maar zelfs daar moeten wij al blij mee zijn, gezien de schaarse neiging van Nederlandse antiquaren hun geschiedenis te boekstaven.

FWK

Bart Ramakers (red.), Op de Hollandse Parnas. De Vlaardingse rederijkerswedstrijd van 1616. Zwolle, Waanders Uitgeverij, 2006, 228 p., geïll., ISBN 97 890 4008 1 712, €29,95

Het is 1616, midden in de periode van het Twaalfjarig Bestand, wanneer rederijkers uit geheel Holland zich in Vlaardingen verzamelen voor een meerdaags festival met toneel, poëzie, beeldende kunst en muziek:

Het landt dat krielt en kroelt van Boecken en Papier/
Vol gheschrifts en vol Kunsts / des Vollex sin is hier/
Soor zeer verleckert op de kennisse der dinghen/
(...)
Dat sy'er kost noch moeyt aen sparen noch ontsien

In de opvoering waarmee de Vlaardingse rederijkers hun gasten verwelkomen, schetst het personage Redenrijck het beeld van een publiek dat hongert naar kennis en kunst, zoals die te vinden is in boeken, maar natuurlijk ook ter plaatse, op de Hollandse Parnas, ofwel ‘Vlaerdings Redenrijck-bergh’. Onder die titel verschijnt het jaar daarop, bij Cornelis Fransz. te Amsterdam, een boek met de teksten van alle bijdragen aan deze rederijkerswedstrijd, rijkelijk voorzien van houtsneden die speciaal voor deze gelegenheid werden gemaakt. Een integrale reproductie van deze



uitgave is te vinden in de dbnl. De Vlaardingse wedstrijd vormt ‘een cultuurhistorisch studieobject van de eerste orde’ en een ‘Gesamt-kunstwerk’, aldus Bart Ramakers, die de hoofdredactie voerde van Op de Hollandse Parnas. De Vlaardingse rederijkerswedstrijd van 1616. Wetenschappers uit verschillende disciplines hebben aan dit boek een bijdrage geleverd, en kunsthistorica Yvonne Bleyerveld voerde daarnaast ook de beeldredactie.

Overtuigend wordt in diverse artikelen het traditionele beeld onderuitgehaald dat de rederijkersbeweging in de vroege zeventiende eeuw een in conventies vastgeroeste, in artistiek en maatschappelijk opzicht irrelevante institutie zou zijn geweest. Arjan van Dixhoorn laat zien dat de wedstrijd in Vlaardingen een trefpunt was voor kunstenaars, bestuurders, kooplieden en intellectuelen, die goed op de hoogte waren van de actuele politiek-religieuze en artistieke ontwikkelingen. De vraag ‘Wat middel dat best dient ghenomen byder handt, // Die 't Gemeen nodigst is, en vorderlijckst voor 't Landt?’, die de deelnemende kamers moesten beantwoorden, getuigt van een sterke betrokkenheid van de rederijkers bij het

[p. 238]

proces van natievorming dat in de jonge Republiek juist in volle gang was. Joke Spaans beschrijft hoe de bijdragen aan de wedstrijd een gematigd en diplomatiek antwoord gaven op actuele politieke en religieuze kwesties. De artistieke positie van de rederijkers in deze tijd is vaak ten onrechte als achterlijk en conservatief beschouwd, doordat een op geleerdheid en exclusiviteit gerichte poëtica als maatgevend werd beschouwd. De ‘inclusieve’ kunstopvatting van de rederijkers, zo betoogt Ramakers, betekende dat zij ook liefhebbers met minder groot dichterstalent in hun kringen opnamen. Dat blijkt bijvoorbeeld uit het welkomstspel van de Vlaardingse factor Job van de Wael, die geraffineerd positie kiest in het debat tussen ‘anciens et modernes’. Het traditionele genre van het zinnespel was voor de uiteenzetting van maatschappelijk relevante thema's nog altijd de meest geëigende vorm, maar uit allerlei elementen in dit allegorische drama spreekt ook assimilatie met het renaissancetoneel. Ook in muzikaal opzicht blijken de rederijkers open te staan voor de moderniteit. Het welkomstlied in zeventien coupletten, dat als een rode draad door het festival liep, is gebaseerd op de openingszang van Hoofts Granida (1615). Natascha Veldhorst laat zien dat er in Vlaardingen, zowel op als rond het toneel, meer muziek heeft geklonken dan de gedrukte uitgave, waarin muzieknotaties ontbreken, doet vermoeden.

Van geen andere rederijkerswedstrijd is zoveel visueel materiaal bewaard gebleven als van de Vlaardingse. Een twee meter lang paneel met de uitbeelding van de intrede van de Dordtse rederijkers, tegenwoordig in het Dordts museum, is op twee uitvouwbare pagina's in een oogopslag te bewonderen. De vreemd uitgedoste figuren van deze optocht blijken allemaal personages te zijn uit het zinnespel dat de Dordtenaren in Vlaardingen opvoerden. Negen van de blazoenen die de bezoekende kamers aan hun gastheren aanboden, sieren tegenwoordig het oude stadhuis van Vlaardingen. Ze zijn in dit boek mooi gefotografeerd en toegelicht. Eenvoudiger versies van alle vijftien blazoenen zijn in houtsnede te vinden in Vlaerdings Redenrijck-bergh.

De drukker Cornelis Fransz heeft met dit boek zijn grootste klus ooit geklaard. Dat blijkt uit de reconstructie van diens fonds door Piet Verkruijsse. Fransz was waarschijnlijk zelf lid van de Amsterdamse kamer de Egelentier en was er als de kippen bij om de teksten en blazoenen van de Vlaardingse wedstrijd uit te geven. Ondanks dat hij en zijn beoogd compagnon, Cornelis Lodewijksz vander Plasse, geen privilege ontvingen, wist Fransz toch enig cachet aan zijn overigens eenvoudig vormgegeven uitgave te verlenen. De titelprent illustreert, in een contaminatie van beroemde mythologische scènes en figuren, het zelfbeeld en de aspiraties van de rederijkers: op de Helicon zien we dichtergod Apollo (met viola da gamba!) en de muzen, waarvan de negende de gedaante van Retorica heeft aangenomen, met daarnaast Minerva, beschermster van de wetenschap en Mercurius als god van de welsprekendheid. Bovendien droeg Cornelis Fransz de bundel op aan de burgemeesters, bestuurders en hoofdofficieren van de steden die aan de wedstrijd in Vlaardingen hadden deelgenomen. Verschillende stadsbesturen beloonden hem voor de exemplaren die hij hen toezond. En gezien de boekenliefde en kennishonger van de Hollandse rederijkers zal ook de rest van de oplage wel goed terecht gekomen zijn.

Anke van Herk