De Boekenwereld. Jaargang 23

[p. 231]

Letterspijs
Renouard - verzamelaar én antiquaar
Frans A. Janssen

Antoine-Augustin Renouard (1765-1853) - iedereen die geïnteresseerd is in het oude boek kent niet alleen zijn naam maar gebruikt nog steeds twee van zijn naslagwerken: de bibliografieën van de drukkersfamilies Manutius en Estienne (respectievelijk derde druk 1834 en tweede druk 1843). Omdat ze chronologisch ingericht zijn, hebben ze als titel Annales de l'imprimerie des Alde en Annales de l'imprimerie des Estienne. Beide werken zijn verschillende malen in reprintuitgaven herdrukt, hetgeen betekent dat er tot op heden geen nieuwe standaardwerken verschenen zijn, al zijn er wel diverse catalogi over beide drukkers beschikbaar gekomen. Specialistische boekenverzamelaars hanteren echter nog een derde bibliografisch werk van zijn hand, een overzicht van Renouards eigen boekencollectie: Catalogue de la bibliothèque d'un amateur uit 1819. Hoe komt het dat deze bijna tweehonderd jaar oude catalogus nog steeds nut en genoegen kan verschaffen? Wat het laatste betreft: de Catalogue wordt verschillende malen geciteerd in het handboek voor de boekenverzamelaar uit 1997 van Christian Galantaris, Manuel de bibliophilie.

Renouard was allereerst een Parijse industrieel (textiel), maar daarnaast ook uitgever (zonder eigen drukkerij), boekhandelaar en antiquaar (toen nog nauwelijks onderscheiden), bibliograaf én boekenverzamelaar. Als uitgever, boekhandelaar en antiquaar richtte hij zich op de markt voor klassieke en Franse literatuur, vaak in luxe-edities of luxe-exemplaren binnen een editie, dat wil zeggen: exemplaren in andere formaten of op andere papiersoorten (of perkament) gedrukt, of voorzien van (extra) illustraties. Zoals veel boekenverzamelaars was hij ook bibliograaf, en in zijn aandacht voor tekstuele zaken werd hij ook filoloog. Zijn bibliografische en filologische kwaliteiten tonen zich in het bijzonder in de Catalogue de la bibliothèque d'un amateur, opgesteld in 1819 toen hij 53 jaar oud was.

Deze catalogus van zijn eigen collectie was niet de enige catalogus die hij publiceerde. Als antiquaar handelde hij ook in boeken uit zijn eigen bibliotheek: een reeks verkoop- en veilingcatalogi getuigt daarvan. Hij bleef zijn collectie aanvullen. Kort voor zijn dood, in 1853, publiceerde hij een catalogus van zijn collectie zoals die toen was, en deze Catalogue d'une précieuse collection... actuellement la bibliothèque de M.A.A.R. werd de basis van de catalogus van de laatste veiling van zijn boeken, die een jaar later plaatsvond.

De Catalogue de la bibliothèque d'un amateur (amateur = boekenverzamelaar) van 1819 bevat beschrijvingen van meer dan 3000 boeken die Renouard in bijna veertig jaar verzameld had, min of meer hetzelfde aantal (maar niet altijd dezelfde edities of dezelfde exemplaren!) als de tweede catalogus van zijn bibliotheek uit 1853 telt. Alle terreinen van kunsten en wetenschappen zijn in de vier deeltjes tellende en door Crapelet helder gedrukte Catalogue vertegenwoordigd, en de ordening van de titels is dan ook volgens een detaillistische indeling naar vakgebieden. Nadruk ligt echter op de letteren in brede zin, en daar kiest de verzamelaar de in tekstueel opzicht goede edities: boeken die gebruikt kunnen worden - en hier klinken idealistische opvattingen door van de vroegere aanhanger van de Revolutie die Renouard was. Toch ontbreken bibliofiele drukken en exemplaren niet. Dat laatste geldt in het bijzonder voor contemporaine drukken van onder anderen de Didots en van Bodoni, vaak in exemplaren op perkament gedrukt of met illustraties ‘getruffeerd’ (verrijkt); ook

[p. 232]

toont hij hier graag zijn eigen uitgaven. Uit zijn voorwoord tot de catalogus blijkt het verschil met vele achttiende-eeuwse boekenverzamelaars: zijn aandacht voor recente, tekstueel betrouwbare edities brengt hem ertoe incunabelen te wantrouwen omdat die vaak ‘de ordinaire kant van de vijftiende eeuw’ en ‘oude rommel zonder waarde of nut’ vertegenwoordigen. Dit is een typisch filologisch standpunt: nog steeds kijken classici neer op de teksten die de incunabeldrukkers onder de pers gelegd hebben. Overigens telde Renouards collectie toch circa 250 drukken uit de vijftiende eeuw, waaronder weliswaar geen Gutenberg-bijbel maar wel een aantal hoogtepunten uit die periode.

Hoewel ook andere catalogi van bibliotheken annotaties bij de titels hebben (zoals die van Crevenna, van de Duc de la Vallière of van Spencer), zijn die van Renouard bijzonder omdat zij niet alleen maar de gegevens uit bibliografische werken als Debure's Bibliographie instructive uit 1763-82 of Brunets Manuel uit 1810/1814 herhalen, maar omdat ze merendeels persoonlijk gekleurd zijn. Renouards annotaties kunnen onder meer handelen over de zeldzaamheid van een druk (opgave van het aantal bekende exemplaren), de rangorde in de overgeleverde herdrukken van een tekst, de prijzen van andere exemplaren of het belang van de inhoud van het werk. Zo worden de werken van de zestiende-eeuwse hermetische filosoof Giordano Bruno, toen evenals nu gezocht door verzamelaars en dus hoog geprijsd, ‘belachelijk verward’ en ‘een belediging voor de goede smaak en het fatsoen’ genoemd. Aan de andere kant schenken Renouards aantekeningen ruime aandacht aan bibliografische naslagwerken, bijvoorbeeld aan de zojuist genoemde werken van Debure en Brunet: het eerstgenoemde werk wordt verweten dat het de tekstuele waarde van een editie negeert, het werk van Brunet - dat nog steeds geraadpleegd wordt - ontvangt alleen maar lof. Al was Renouard niet de eerste die lijsten van catalogi van bibliotheken geeft, nuttig is zijn lange, geannoteerde lijst nog steeds. Hij vermeldt de catalogi van de zojuist genoemde boekenverzamelaars Crevenna, De la Valllière en Spencer en ook zijn eigen verkoop- en veilingcatalogi.

Regelmatig wordt de typografische vormgeving naar voren gehaald, onder meer van een typograaf die kenners nog steeds verbaast: Joaquín Ibarra, in de Spaanse vertaling van Sallustius uit 1772, die terecht geëerd wordt met: ‘een van de meest volmaakte werken die de typografie voortgebracht heeft’.

Rijk zijn de annotaties aan exemplaargebonden gegevens als druk op bijzonder papier (velijnpapier of grootpapier), druk op perkament (de al vanaf Gutenberg bekende gewoonte om enkele exemplaren op perkament te drukken bleef nog lang bestaan) of toevoeging van illustraties. Waar sommige bibliothecarissen tegenwoordig wel eens propageren dat dubbele exemplaren verkocht kunnen worden, wijst Renouard op het omgekeerde: bij de bekende, cursief gedrukte Dante-editie uit 1502 van Aldus Manutius meldt hij dat het juist bij Aldus-drukken aanbeveling verdient meerdere exemplaren te verzamelen omdat deze inhoudelijke verschillen tonen.

Het exemplaargebonden gegeven bij uitstek is de provenance, in het bijzonder de in opdracht van beroemde verzamelaars aangebrachte banden, waarop vaak hun eigendomskenmerken (wapen, naam, motto) in goud gestempeld zijn. Van een aantal van deze exemplaren uit de bibliotheek van Renouard kan de huidige verblijfplaats getraceerd worden. Van het grote aantal fraai gebonden boeken uit de bibliotheek van de grote verzamelaar uit het begin van de zeventiende eeuw, De Thou, die Renouard bijeengebracht had, bevindt zich er nu een in de ub Amsterdam (Cicero, Parijs, Simon de Colines, 1544). Bijzondere De Thou-Renouard-provenances zag ik in de bibliotheek van een Amerikaanse verzamelaar en in de Pierpont Morgan Library in New York: banden om Manutius-drukken uit de befaamde zestiende-eeuwse collecties van respectievelijk Grolier en Maioli (respectievelijk:

[p. 233]

Pontanus, Aldus, 1513 en het Cicero-commentaar van Paulus Manutius, door hem in 1547 gedrukt); in beide gevallen heeft Renouard zijn naam op de zestiende-eeuwse banden laten stempelen, daarmee zijn bibliofiele trots op de drie eeuwen omspannende lijn Manutius - Grolier/Maioli - De Thou - Renouard aangevend (zie afbeelding; het monogram is dat van Maioli, van De Thou is er een inscriptie). Dat hij zich hier niet houdt aan zijn filologisch uitgangspunt blijkt alleen al uit het grote aantal Grolier-banden dat hij bezat (19).

Veel, vaak anekdotisch commentaar vinden we bij Renouards eigen uitgaven, waarvan hij dikwijls exemplaren bezat op bijzonder papier of op perkament gedrukt of met speciale illustraties getruffeerd. Zo verdedigt hij zijn edities van de werken van Massillon, preken die horen tot ‘de onsterfelijke geschriften die altijd de roem van Frankrijk zullen uitmaken’. Hier, sprekend over zijn eigen uitgaven, zien we zijn zwaarstwegende criterium bij de beoordeling van boeken naar voren komen: het filologische, dit is de tekstuele betrouwbaarheid. Hij meldt trots dat zijn editie van Pascals Pensées uit 1812 ‘de definitieve tekst’ betekent. Weliswaar wijst hij hier terecht de tekstuele constructies van Condorcet en Voltaire af, die ‘voor de helft valselijk verminkt zijn om een gedachtegoed te ondersteunen waarvan zij graag Pascal tot een apostel hadden willen maken’ [namelijk het deïsme], maar latere inzichten in het filologische probleem dat de tekstconstitutie van de Pensées vormt, hebben Renouards uitgave al spoedig terzijde geschoven. Voortdurend wijst de Parijse boeken verzamelaar en antiquaar op in filologisch opzicht goede uitgaven, bijvoorbeeld bij Cervantes' Don Quijote.

Uiteraard moet hij zich dan ook uitspreken over de tekstuele waarde van de luxe-uitgaven van Vergilius door zijn tijdgenoten Pierre Didot en Bodoni. De uitgever en verzamelaar Renouard had een persoonlijke band met deze typografen, die het beeld van de drukletter en van de typografische vormgeving zo veranderd hebben (de stijl van het neoclassicisme die nog tot circa 1900 zou doorwerken); hij liet af en toe een werk bij hen drukken en hij bespreekt enkele malen problemen die bij deze opdrachten opkwamen. Hij wist al dat ‘wij als we het over tekstuele verdiensten hebben, deze niet in de uitgaven van Baskerville moeten zoeken’. Hij bewonderde Bodoni met wie hij een vriendschappelijke relatie had, waarvan hij af en toe in deze catalogus blijk geeft, bijvoorbeeld in zijn drie bladzijden tellende annotatie bij diens Manuale tipografico uit 1818. Dit verhinderde hem niet het met de verwijten van de Didots ten aanzien van de tekstuele betrouwbaarheid van Bodoni's editie van Vergilius uit 1793 eens te zijn en de Vergilius-drukken van Pierre Didot uit 1791 en 1798 in dit opzicht in zijn Catalogue te prijzen. Renouards exemplaar van de grote Vergilius van Didot uit 1798 - inmiddels fraai herbonden en van gravures voorzien - werd in 2004 door de Franse antiquaar Sourget voor €39.000 aangeboden. Hij was een fervent verzamelaar van Bodoni-drukken en al in 1795 gaf hij een Catalogue des livres imprimés par J.B. Bodoni uit, die tegelijkertijd eerbetoon én verkoopcatalogus was. Maar hij bewonderde ook de typografie van de Didots, al ontstond er in 1806 een heftige polemiek met Firmin Didot (in diens editie van Vergilius' Bucoliques) over de waardering van de Griekse drukken van Aldus Manutius tegenover die van Robert Estienne. Renouard gaf de hoogste eer aan de Venetiaanse drukker en in zijn annotatie in de catalogus van zijn bibliotheek bij deze Bucoliques-uitgave verwijst hij naar zijn Annales de l'imprimerie des Alde, waarin hij het tegen Firmin Didot opneemt. In 1837 zal de drukker Crapelet, die veel voor de uitgever Renouard drukte, drie bladzijden in zijn Etudes pratiques et littéraires sur la typographie aan deze polemiek wijden.

Renouard was een voortrekker als het gaat over het verzamelen van drukken van de Didots en van Bodoni. De Engelse bibliothecaris Dibdin, die hem in Parijs opzocht, moest niets hebben van dit verzamelen van moderne typografie en meende dat hij door het weglaten

[p. 234]

Band om een druk uit 1547, met monogram van Maioli en toegevoegde naam van Renouard

laten van deze drukken uit zijn Catalogue deze tot twee delen had kunnen beperken (Dibdin in zijn fameuze A bibliographical, antiquarian and picturesque tour in France and Germany). Maar Renouard was - tot tevredenheid van Dibdin - evenzeer actief op bekende verzamelterreinen als de drukken van de families Manutius en Elsevier. Elsevier-drukken, altijd door boekenverzamelaars begeerd, zouden in 1829 door Renouard in een verkoopcatalogus worden aangeboden. Eveneens tot op de huidige dag zijn er verzamelaars van Aldus-drukken. Renouard kocht in 1794 en bloc de collectie van kardinaal Loménie Brienne, breidde die uit, beschreef ze in zijn beroemde bibliografie en stelde in 1828 een verkoopcatalogus samen. De Aldus-collectie werd in Londen verkocht: de zakenman Renouard besefte dat daar hogere prijzen te bereiken waren dan in Parijs, dat nog steeds herstellende was van de gevolgen van de Revolutie en van de Napoleontische oorlogen. De annotaties in zijn Catalogue de la bibliothèque d'un amateur zijn hier en daar sterk verwant aan die in de Annales, waarvan de eerste druk in 1803 verscheen, met een supplement in 1812.

De combinatie van boekenverzamelaar, bibliograaf en antiquaar is in Renouards Catalogue de la bibliothèque d'un amateur vruchtbaar gebleken en heeft niet alleen geresulteerd in dit prachtig overzicht van de boekenproductie in Europa van de vijftiende tot de negentiende eeuw, maar ook in een groot aantal nog steeds met genoegen te lezen nuttige annotaties bij die boeken, waarin zowel de vorm als de inhoud betrokken is, maar waarin het tekstuele criterium ten slotte de prioriteit heeft. Misschien kan het type verzamelaar dat Renouard was het best gekarakteriseerd worden aan de hand van de vraag of hij een niet opengesneden boek intact zou laten (zoals een ‘echte’ bibliofiel doet), waardoor het niet gelezen of gebruikt kan worden. Mijn voorkeur gaat uit naar het type verzamelaar dat zijn boeken gebruikt en dus het exemplaar zal opensnijden. Ik vermoed dat Renouard dezelfde mening had.